monumenta.ch > Martianus Capella > 6
Martianus Capella, De nuptiis Philologiae et Mercurii, V DE RHETORICA. <<<     >>> VII DE ARITHMETICA.

Martianus Capella, De nuptiis Philologiae et Mercurii, LIBER VI DE GEOMETRIA.

567

'Virgo armata decens, rerum sapientia, Pallas, aetherius fomes, mens et sollertia fati, ingenium mundi, prudentia sacra Tonantis, ardor doctificus nostraeque industria sortis, quae facis arbitrium sapientis praevia curae ac rationis apex divumque hominumque sacer nus, ultra terga means rapidi ac splendentis Olympi, celsior una Iove, flammantis circulus aethrae, ἑπτὰς in numeris, prior igni, tertia Lunae, quam docto assimulant habitu qui agalmata firmant;

568

hinc nam tergeminae rutilant de vertice cristae, quod dux sanguineo praesulque corusca duello, vel tibi quod fulget rapiturque triangulus ignis.

569

hinc tibi dant clipeum, sapientia quod regat orbem, vel rationis opem quod spumea proelia poscant, hasta etiam vibrans penetrabile monstrat acumen, †lymphaseum magis est et scutum circulus ambit.

570

hinc nam vernicomae frondent tibi munera olivae, artes cura vigil per te quod discat olivo;

571

glaucam dant volucrem, quod lumina concolor igni est, tuque ignis flos es cluis et glaucopis Athene. an mage noctividae tibi traditur alitis usus, quod vigil insomnes ducat sollertia curas?

572

pectore saxificam dicunt horrere Medusam, quod pavidum stupidet sapiens sollertia vulgum.

573

arcibus urbanis veteres tibi templa sacrarunt, quod ratio amplificet quibus est elatior urbes. hinc de patre ferunt sine matris foedere natam, provida consilium quod nescit curia matrum, consultisque virum praesis, hinc dicta virago.

574

o sacra doctarum prudentia fontigenarum, sola novem complens, Musis mens omnibus una, deprecor: ad proprium dignata illabere munus inspirans nobis Graias Latiariter artes.

575 Ago tibi habeoque, diva, persolvensque perpetes debebo grates, †optatis fulcida dignaris annuere: nosco venerorque, quod vidi. parent denique iam ingressurae Artis obsequio electissimae feminarum, quae decentem quandam atque hyalini pulveris respersione coloratam velut mensulam gestitantes ad medium superi senatus locum fiducia promptiore procedunt. sed quae istae sint quidve gestitent, gerendorum inconscius non adverto'. 576 hic, ut lepidula est, et quae totam fabellam ab inchoamentorum motu limineque susceperit, Satura iocabunda, 'ni fallor', inquit 'Felix meus, plurimum affatimque olivi, quantumque palaestras perluere vel sponsi ipsius posset, superfluo perdidisti, dispendiaque lini perflagrata cassum devorante Mulcibero, qui tot gymnasiorum ac tantorum heroum matrem Philosophiam non agnoscis saltem: cum per eam Iuppiter dudum caelitis consultum senatus tabulamque vulgaret, cumque ad Philologiae concilianda consortia procum affatum conubialiter allegaret, ne tunc eam noscere potuisti? 577 sed quia nunc Arcadicum ac Midinum sapis praesertimque ex illo, quo desudatio curaque districtior tibi forensis rabulationis partibus illigata aciem industriac melioris obtudit, amisisse mihi videris et huius matronae memoriam et iam eiusdem germanam voluisse nescire. 578 illa namque, parili quam accinctam cernis officio, Paedia vocitatur, femina admodum locuples et quae illas Croesias Dariasque prae suis opes gazasque despiciat. haec utpote talentorum conscia in omnium rara congressus, nec cuiquam facile primores saltem vultus superba committens; plerumque tamen adhaesit arrisitque pauperibus, magisque illis, quos aut pedibus nudos aut intonso crine hispidos aut sordenti conspexit pallio semitectos. denique, si Marcum Terentium paucosque Romuleos excipias consulares, nullus prorsus erit, cuius ista limen intrarit. 579 vides igitur, utrique feminae quam insit fastuosa censura; tamen utraque Mercurialis ministrae, quae veniet, officio praeparantur. illud quippe, quod gerulae detulerunt, abacus nuncupatur, res depingendis designandisque opportuna formis; quippe ibi vel lineares ductus vel circulares flexus vel triangulares arraduntur anfractus. hic totum potis est ambitum et circos formare mundi, elementorum facies ipsamque profunditatem adumbrare telluris; videbis istic depingi, quicquid verbis [visum] non valeas explicare'. 'nimirum' inquam 'ista, quae veniet, Apellen Polyclitumque transcendit; ita quippe memoratur posse omnia effigiare, ut labyrintheus Daedalus eam credendus sit genuisse'. 580 et cum dicto prospicio quandam feminam luculentam radium dextera, altera sphaeram solidam gestitantem amictamque laevorsum peplo, in quo siderum magnitudines et meatus, circulorum mensurae conexionesque vel formae, umbra etiam telluris in caelum quoque perveniens vel lunae orbes ac solis auratos caliganti murice decolorans inter sidera videbatur. 581 ipsum vero vernantis aethrae salo refulgebat, denique etiam in usum germanae ipsius Astronomiae crebrius commodatum, reliqua vero versis illitum diversitatibus numerorum, gnomonum stilis, interstitiorum, ponderum mensurarumque formis diversitate colorum variegata renidebat. crepidas peragrandae telluris causa easdemque permenso orbe contritas viatrix infatigata gestabat. 582 quae quidem ingressa senatum deum, licet, quot stadia e terris in caelum quotque ulnas, quot denique digitos permensa sit, instanter absolveret, tamen Ioviali caelestumque maiestate contacta ad illam abaci renudati mensulam circumspectans camerae exterioris ornatum et laqueata sideribus palatia properavit. 583

Constitit attonito spectans stellantia visu, et decuit crinis pulvereique pedes. ipsa etiam laeva sphaera fulgebat honora, assimilis mundo sideribusque fuit: nam globus et circi zonaeque ac fulgida signa nexa recurrebant arte locata pari. tellus,

584

quae rapidum consistens suscipit orbem, puncti instar medio haeserat ima loco. hanc tener et vitreis circumvolitabilis auris aer complectens imbrificabat aquis. quae tamen immenso, quo cingitur illa, profundo interrivata marmore tellus erat. texerat exterior qui fulget circulus orbis aetheris astrifico lumina multa peplo.

585

hinc nitidus rutilum Titan succenderat orbem, moxque imitata pium lactea Luna diem. sic igitur furvae oculos splendescere noctis cernas ex auro ut sacra flamma micat. sic Cypris Oceani perfuso sidere lymphis Lucifero annuerat lumina tota suo. omnia compar habet paribus sub legibus ordo, nec minus haec mira est quam domus alta deum. hanc mundo assimilem stupuit Trinacria tellus Archimedea astrificante manu. o felix cura et mentis prudentia maior corpore sub nostro aequiperasse Iovem.

586 Tandem igitur reglutinatis ab aethrae intervibrantis admiratione luminibus, decenti collustrans divos conspectansque censura, cum omnibus reverenda venerabili dignitate et magistra ceterarum, quae notae divis sunt, Artium diceretur, exquisitum <est>, eruditionis arcanum ut ab ipsis praeceptionis cunabulis auspicata depromeret. tum illa, remoto paululum obstaculo contorti crinis a facie, orisque luculenta maiestate resplendens atque abaci sui superfusum pulverem movens, sic exorsa: 587 'licet Archimedem meum inter philosophos conspicata Euclidemque doctissimum in astruendae praeceptionis excursus potuerim subrogare, ne impolitum quicquam subsisteret assertorum aut profunditas caligaret, tamen congruentius ipsa vobis cum, quia et Cyllenium excludit ornamen, illi etiam Helladica tantummodo facultate, nihil effantes Latiariter, atticissant, quae etiam ipsos edocui, quod numquam fere accidit, Romuleis ut potero vocibus intimabo. 588 ac prius vocabuli mei promenda ratio, ne indecenter squalentior peragratrix caelicolarum auratam curiam et interstinctum cylindris gemmantibus pavimentum rurali respersura pulvere credar intrasse. Geometria dicor, quod permeatam crebro admensamque tellurem eiusque figuram, magnitudinem, locum, partes et stadia possim cum suis rationibus explicare, neque ulla sit in totius terrae diversitate partitio, quam non memoris cursu descriptionis absolvam'. 589 quo dicto quoniam fuerant in deorum senatu quamplures, qui neque noti terris essent neque ipsi umquam dicerent se calcasse tellurem, ipse etiam Iuppiter curiosius totius terrae latebras vellet exquirere, credo necubi decentes puellas isto quoque saeculo is versiformis etiam cupitor audiret, hoc igitur promere Geometria primum iubetur ac demum cetera astruendae praecepta artis aperire. tum illa: 590 'Formam totius terrae non planam, ut aestimant, positioni qui eam disci diffusioris assimulant, neque concavam, ut alii, qui descendere imbrem dixere telluris in gremium, sed rotundam, globosam etiam [sicut Secundus] Dicaearchus asseverat. 591 namque ortus obitusque siderum non diversus pro terrae elatione vel inclinationibus haberetur, si per plana diffusis mundanae constitutionis operibus uno eodemque tempore supra terras et aequora nituissent aut item, si emersi solis exortus concavis subductioris terrae latebris abderetur. 592 sed quoniam posterior assertio mage despicabilis opinationis cassae vilitate tenuatur, illam priorem, cui etiam physicus Anaxagoras accessit, praestat exigere, quamvis nonnullas credatur astruere rationes: quippe dicit planam terram ortu occasuve solis aut lunae perspicue comprobari, qui, mox primi luminis fulgor emerserit, confestim ad obtutus nostros directis lineis diriguntur, quod magis indubitabilis probamenti fiet, si in litore consistentes obstacula montium relinquamus. quod si ita esset, cunctis supra terras degentibus eodem tempore emergentia viderentur, occasusque uno obitu condita cunctas valerent tenebrare terras, ac falsa Romulei vatis exploderetur assertio, qua docet:

nosque ubi primus equis Oriens afflavit anhelis, illic sera rubens accendit lumina Vesper.

593 quin etiam cunctae noctes ac dies similibus interstitiis horisque semper paribus convenirent, nullique parti telluris vel apparerent certa vel alia sidera negarentur. at cum Arctoa conversio supra verticem volvatur Hesperiae, apud Trogodytas Aegyptumque confinem ignoto occultoque penitus sidere nesciatur, cum Canopum ac Berenices crinem, stellas admodum praenitentes, Scythia Galliaeque atque ipsa prorsum non cernat Italia, cum illae antarcticis terris conspicuae ac praenitentes et velut perpendiculatae capitibus suspectentur, in Alexandria etiam Canopos quarta parte interstitii signilis ultra terras emineat Trionesque geminos ut devexa non cernat, cum in Arabia Novembri mense sub noctis auspicio Helice non conspecta secunda vigilia prospectetur, quae in Meroe solstitio tantum exiguaque brevitate conspicitur, ubi circa ortum Arcturi cum die nascitur, quae item in India Patavitano portu prima tantum parte noctis aspicitur, in qua etiam in Maleo monte quindecim tantum diebus annuis videtur, quis igitur dubitet [et] globi devexioris oppositu alia inconspicua fieri atque alia velut sphaerae curvationibus eminere? 594 additur ad fidem globi rotundioris ambigentibus asserendam, quod solis lunaeque deliquia in occasu facta orientis incolae non viderunt, itemque in ortu si accidant, a tota Britannia atque occasivis regionibus ignorantur. etiam in mediis plerumque regionibus horarum diversitatibus variantur, sicut in Magni Alexandri victoria lunam noctis secunda defecisse Servius Nobilis in Arabia nuntiavit, quod in Sicilia in exortus primi splendore conspectum. Ulpiano et Fonteio consulibus undecimo kalendas Maias defectus solis fuit, qui in Campania diei septima visus in Armenia eiusdem diei undecima comprobatur; quod factum est utique sphaerae circuitu moras per inflexus rotunditatis subinde variante. 595 denique ipsa vasa, quae horispica vel horologia memorantur, pro locorum diversitatibus immutata componunt alioque gnomone ultra quingenta stadia discernunt, umbris pro locorum aut elationibus celsis aut inclinationibus infimatis. hinc est quod in Meroe longissimus dies duodecim aequinoctiales horas et alterius bissem secat, Alexandriae quattuordecim, in Italia quindecim, in Britannia decem et septem. solstitiali vero tempore, cum caeli verticem sol invectus subiectas deorsum terras perpetui diei continuatione collustrat, itemque brumali descensu semiannuam facit horrere noctem, quod in insula Tyle compertum Pytheas Massiliensis asseruit. his temporum diversitatibus assertum, ni fallor, globosam rotunditatis flexibus habendam esse tellurem. 596 Sequitur ut quem mundi locum quamve granditatem sortita sit approbemus. circulus quidem terrae ducentis quinquaginta duobus milibus stadiorum, ut ab Eratosthene doctissimo gnomonica supputatione discussum. 597 quippe scaphia dicuntur rotunda ex aere vasa, quae horarum ductus stili in medio fundo siti proceritate discriminant, qui stilus gnomon appellatur, cuius umbrae prolixitas aequinoctio centri sui aestimatione dimensa vicies quater complicata circuli duplicis modum <---> reddidit. 598 Eratosthenes vero, ab Syene ad Meroen per mensores regios Ptolomaei certus de stadiorum numero redditus, quotaque portio telluris esset advertens, multiplicansque pro partium ratione, circulum mensuramque terrae incunctanter, quot milibus stadiorum ambiretur, absolvit. 599 Comperta est terrae brevitate rationabili magnitudo; locus eiusdem ac positio doceatur. quam in medio imoque mundi immobilem stare multiplicibus monstratur assertis; quae sive ante constitutionem mundi in eodem loco fuerit, ex quo moveri non potuit, ac dehinc divulsis a confusione primae commixtionis elementis undarum immensa et volubilis latitudo aerisque halitus undiquesecus circa terrae stationem diffusus artarit mediumque fecerit, quod teres ac volubilis circumclusit, sive quod in sphaera efficitur imum omne quod medium est, dum paribus ab extimae rotunditatis ambitu lineis, quicquid eas sustinet, constipatur. 600 imum vero iam necesse est sui extremitate consistere, quia inferius quo decidat non est. omnia etiam pondera in eam desuper cadunt, ut imber, grando, nix, fulgura atque ipse, qui in eius penita praecipitatur, Oceanos et fluenta latentia, quae fundo volvuntur in imo. vides igitur eam, quae undas cunctaque sustentat, artatam ex omnibus nihil subicere, quo secedat. media igitur credenda est, quia postrema, quod praesertim aequinoctialis temporis interstitia manifestant; nam pares horarum metas tam antemeridialium quam etiam pomeridianarum et tam diei quam noctis horologia manifestant. 601 quo documento clarum est tantundem undiquesecus abs terris abesse caelum; quod item duobus circulis edocetur solstitiali et brumali. nam utique quantum interstitii dies habet, cum caeli culmina sol elatus illustrat, tantum spatii longior nox, cum sol in brumam decidens, repraesentat. itemque quicquid singula signa zodiaci intercapedinis luci contulerint, tantundem sole e contrario rutilante umbris noctis ignoscunt, quod utique undiqueversum probat tantundem circulos sideraque distare, mediamque esse tellurem. Quod si congrue videtur assertum, iam partes eius, quas ipsa permensa sum, perhibebo. 602 orbis terrae in quinque zonas, sive melius fasceas dico, pro rerum diversitate discernitur; quarum tres intemperies multa contrariorum nimietate relegavit. nam duae, quae axi utrique confines, algore immenso et frigoribus occupatae desertionis causas pruinis rigentibus praebuere; media vero flammis atque anhelis ardoribus torridata propinquantes animantum amburit accessus. aliae autem duae vitalis aurae halitu temperatae habitationem animalibus indulserunt. quae quidem per totius rotunditatem telluris incurvae tam supernum hemisphaerium quam inferius ambierunt. 603 nam utique terra duas sibi partes hemicycliorum quadam diversitate dispescit; id est, unam habet supernatem, quam nos habitamus et ambit Oceanus, et aliam infernatem. sed haec superior initium habet a solari ortu, illa inchoat a lucis occasu, quem circulum Graeci ὁρίζοντα perhibent. 604 verum quia illae zonae volubilitatem utriusque partis includunt, decem utrimque circulo suo faciunt regiones, e quibus haec, quae a nobis habitatur, est una atque ad aquilonem versus et septentriones ascendit, altera, quae contrario ad meridiem atque austrum fertur, quam habitare illi aestimantur, qui vocantur ἄντοικοι. 605 similiter ex infernatibus duae; sed hi, qui nobis obversi, antipodes memorantur, qui contra illos, quos ἀντοίκους diximus, ἀντίχθονες appellantur. sed nos cum illis diversitas temporum velut quadam contrarietate discriminat. nam cum aestate torremur, illi frigore contrahuntur; [nam] cum hic ver pubescit florentibus pratis, illic edomita aestas teporibus autumnascit; hic bruma, solstitium illic apparet; nobis Arctoa lumina spectare permissum, illis penitus denegatum. 606 antipodes autem nostri unum nobis cum tractum perferunt hiemis et flagrantiam communis aestatis, sed noctem diversam diesque contrarios, licet aestate grandes dies prolixasque noctes <---> nobisque Septentrio conspicabilis lateat sine fine. ita etiam his, qui ἄντοικοι vocantur, antipodes sui quattuor anni tempora novere communia ac polum, qui est ad austrum, antipodibus suis nobisque penitus ignoratum soli suspiciunt. 607 qui autem in media fascea sunt, his cotidie ortus occasusque mutantur, et supra quos sol est, his citius exoritur tardiusque mersatur. aequinoctiali autem tempore et oriens et occidens similiter apparebit, neque ulla astra sunt, quae illorum obtutibus denegentur, et quae una illis oriuntur, simul veniunt in occasum. hi dies cunctos pares suis noctibus intuentur nec ullas meridiano die metiuntur umbras, eorumque antipodes dies noctesque sub eadem longitudine patiuntur. cum autem solstitii properantia peragendi per eosdem transeat et iam <in> brumam itidem sol revertens similiter per illos iter ducat et procul ab his utrimque secedat, dubium non est, quin bis hiemem et secundo patiantur aestatem; quibus cum ortus solis est, eorum antipodibus apparet occasus. 608 verum illae duae regiones, quas fasceas item dixi, quarum una vicinantis Plaustri algore crustatur, altera transaustrini halitus desertione contrahitur, antipodas proprios non habent, sed ipsae sibi invicem contrarietate fiunt habitationis antipodae, nullosque ortus siderum absque planetis utrimque noverunt, quae quidem illis non supra caput eunt, sed de medio lateris oriuntur. stellae etiam fixae caeli sex videntur mensibus, sex itidem non apparent, ortivusque circulus aequinoctialis illis est, senaque ex zodiaco signa conspiciunt; denique sex mensium dies noctesque patiuntur, ut utrisque poli axisque termini supra verticem videantur. sed haec prior Septentrionis, altera Canopi stellae illustrata fulgore cetera non noverunt. 609 quarum regionum habitus prodidit doctissimus Pytheas, sed <et> ego ipsa peragravi, nequa mihi ignota videretur portio superesse telluris. Cuius terrae totius ambitus omnis plenusque circuitus, ut Romanorum dimensione percenseam quicquid stadiorum supputatione memoravi, est in milibus passuum trecenties et quindecies centenis. quo loco non puto transeundam opinationem Ptolemaei in geographico opere memoratam; 610 idem quippe zodiaci tractum omnemque complexum trecentis sexaginta caeli partibus secat, quas singulas in telluris centrum ita aestimat pervenire, ut unius partis latitudo istic quingentorum stadiorum mensura tendatur, singula vero stadia centum viginti quinque passibus explicata, quae octo millenos passus absolvunt, unde quingenta stadia, quae sunt partis unius, milia passuum colligunt sexaginta duo passusque quingentos. verum illa stadia quingenta trecenties sexagies complicata faciunt semel milies octingentiesque centena; ex quibus milia passuum partitione praedicta collecta faciunt ducenties vicies quinquies centena. hoc de totius terrae globo oportuit intimari. 611 Ceterum eius longitudo ab ortu ad occasum, hoc est ab ipsius Indiae extremitate usque ad Herculis columnas Gadibus sacratas, octuagies quinquies centena septuaginta septem milia sunt, sicut etiam Artemidorus auctor asseruit; nam Isidorus nonagies octies dicit et decem et octo milia. verum Artemidorus dimensioni praedictae adicit quicquid a Gadibus procurrit; nam per Hispaniae frontem circuitu Sacri promuntorii ad aliud finale promuntorium, quod Artabrum memoratur, procedere dicit terram in nongenta nonaginta unum milia. 612 quae dimensio item fieri compendiosior potest, si per maria quis vectus excurrat. nam a Gange fluvio ostioque eius, quo se in Eoum effundit oceanum, per Indiam Partyenemque ad Myriandrum urbem Syriae in Issico sinu positam quinquagies bis quindecim milia; inde proxima navigatione Cyprum insulam, Patara Lyciae, Rhodum, Astypalaeam in Carpathio mari item insulam, Taenarum Laconicae, inde Lilybaeum Siciliae et Caralim Sardiniae tricies quater quingenta milia; inde Gades quadragies bis quinquagena milia. quae mensura universa ab Eoo mari efficit octuagies quinquies septuaginta octo milia. 613 potest item aliud terra marique iter duci per Gangen Euphratenque fluvium, Cappadociam, Phrygiam, per Aegeum pelagus et Laconicum mare itemque per sinus alios usque Peloponnesum, Leucada, Corcyram, Acroceraunia, Brundisium, Romam, Alpes et Galliam, per Pyrenaeos etiam montes in Oceanum vespertinum, Hispaniae oram traiectumque per Gades, et omnis mensura, attestante Artemidoro assertionibus meis, habet milia octogies sexies octoginta quinque. habetis longitudinem multipliciter memoratam. 614 Latitudo autem eius meridiano situ in septentrionis caput plurimum minor est; nam utrimque intemperati aeris nimietate contrahitur. eo accedit, quod a septentrionis plaga Sarmatarum gens copiosaque barbaries accessum indagandae dimensionis excludit. attamen quicquid intrepida permeare quivit excursio competenter admensum, repertaque latitudo habitabilis terrae paene dimidio minor quam dicta est collegisse longitudo; 615 nam colligitur in quinquagies quater centena sexaginta duo milia. quippe a litore Aethiopici Oceani, qua habitabilis primum est, ad Meroen, inde Alexandriam, Rhodum, Cnidum, Coum, Samum, Chium, Mitylenen, Tenedum Sigeumque promuntorium, os Ponti, Carambim promuntorium, os Maeotidis, ostium Tanais praedicta dimensio comprobatur. qui quidem cursus si per maria transeatur, in compendium ducet milia sescenta septuaginta octo. 616 huc usque compertum progressum Artemidorus asseverat, sed Isidorus adiecit duodecies quinquaginta usque ad Tylen ultimam tendi, quae quidem opinatio mihi videtur incerta. nam ipsi tantundem latitudinis inesse dico, quantum longitudinis comprehensum; neque enim, cum rotundum telluris orbem astructio superior ratioque monstrarit, impar latus globo poterit provenire. sed supra dicti scriptores habitabilem dixere tellurem. 617 Rotunditatis autem ipsius extima circumfusus ambit Oceanus, sicut navigatus undique comprobatur; nam a Gadibus per Hispaniae Galliarumque flexum occidentalis plaga omnis hodieque navigatur. 618 dum autem divus Augustus classe Germaniam circumiret, septentrionalem totum permeavit Oceanum. nam primum in Cimbricum promuntorium veniens magno dehinc permenso mari ad Scythicam plagam ac rigentes undas usque penetravit. 619 de confinio item ab orientis principio et Indico mari pars, quae vergit in Caspium mare, a Macedonum classibus remigata, dum Seleucus et Antiochus regnavissent. palus vero Maeotica eiusdem sinus habetur Oceani. 620 item laevi lateris circumflua memorentur. ab ipsis itaque columnis Herculis, quae in Gaditano sunt litore consecratae, usque in Arabicum sinum meridianus omnis permeatur Oceanus, sicut plurimis asseveratur exemplis; 621 nam eius maximam partem Magni Alexandri sulcavere victoriae. in eodem Arabico sinu constituto Gaio Caesare, Augusti filio, Hispanarum navium naufragia et eiectae fragmentorum reliquiae paruere. item Hanno, dum Punicum floreret imperium, Mauretaniae circuitu ac dehinc meridiani flexus excursu in Arabiae terminos prolixa admodum navigatione pervenit. Cornelius auctor affirmat quendam Eudoxum fugientem regis insidias ex Arabia in Gaditana pervenisse refugia. Caelius Antipater se hominem vidisse confirmat, qui negotiationis ardore in Aethiopiam ex Hispania navigasset. †idem Cornelius post captos Indos per Germaniam navigavit.; 622 ostensum puto ambitum superioris terrae permenso in circulum mari undiquesecus navigatum. Nunc ipsius divisionem terrae, quantum patitur succincta insinuatio, memorabo. circulus omnis superae habitabilisque telluris, sicut plerique testantur, in tres partes est distributus: Europam, Asiam Africamque. 623 quarum primam atque ultimam interruptio dispescit Oceani; nam Atlantici profundi ex Gaditano freto vis intersecans proxima telluris Libycum Hibero latus abscidit et confestim se in propinqui maris fluenta diffundit. quippe a Gaditano ostio in ingressum interioris maris per longitudinem cursus vix quindecim passuum milia numerantur; latitudo vero, ubi angustior, quinque, ubi diffusa, septem, ubi prolixior, decem milibus explicatur. hinc defluxere per diversos sinus subsidentesque campos tot maria, tot fragores et quantum per diversa aequora tumescit undarum. 624 verum illa proruptio interfluentis Oceani laeva Europam facit Libyamque dextra, et montibus utrimque concluditur. nam ab Europa Calpe, ab Africa Abinna monte dispescitur, qui utrimque prominentes dici columnae Herculis meruerunt, quod testimonio vetustatis laboris Herculei limes in illis sit consecratus; siquidem ultra eum progredi consumptae telluris invia prohibebant. 625 denique etiam hoc de eius sacrae virtutis possibilitate persuasum, quod, cum antea natura terris maria dispararet ac tantum iugi circuitu firmaret Oceani, montium praedictorum effossis radicibus divulsoque confinio camporum devexis lacunisque terrarum improvisum pelagus in usum impigrae mortalitatis admisit, permutans orbis faciem naturaeque discrimina. 626 Hoc igitur freto laevorsum Europa distenditur usque in Tanais fluminis gurgitem, a quo inchoans Asia Nili itidem alveo limitatur; qui quidem Nilus eandem Africamque disrumpens telluris complexum intersecat multitudine fluviorum. Europam tamen terminari Propontidis faucibus dixere quamplurimi, quae Propontis post angusta discedens ad Maeotidem usque perfertur. 627 Europae tamen principium inchoamentique limen Hispaniae contributum, fertili frugum opimaeque provinciae, metallorum aurique fetura, minii, marmoris gemmarumque muneribus praedicandae. quae quidem, quod Hiberi fluminis interrivata tractu, amnis sui meruit cognomentum. cuius illa portio, quae Atlantico confinis Oceano in Gaditani freti litus excurrit, Baetica perhibetur, etiam ipsa vocabulum proprii fluminis nuncupatione sortita; quae ab Urcitano fine, qua citerior meat, Tarraconensis edicitur a Tarracone urbe, quam Scipiones condidere. nam Poeni fundavere Carthaginem, conditas ubicumque urbes amico sibi nomine praesignantes. 628 sed praedictum latus a Pyrenaei iugis in aliam provinciam dissecatur; siquidem Baeticae a septentrionali confinio Lusitania sociatur, cui nomen fabula a lusu Liberi patris vel cum eo bacchantium sociavit. haec quoque cognomini fluvio permeatur, licet eam Tagus quoque harenis illustret auratis. 629 Olissipone illic oppidum ab Ulixe conditum ferunt, ex cuius nomine promuntorium, quod maria terrasque distinguit. nam ab eius ambitu inchoat mare Gallicum et facies septentrionalis Oceani, Atlanticus vero et occiduus terminatur Oceanus, qui tum Hispaniae limitatur excursibus. in eius quoque confinio equarum fetura ventis maritantibus inolescit, volucres proli cursus ipso aspirante Favonio. 630 verum Baetica cunctas ubertate fecunditatis [santis] antevenit; quae quidem habet iuridicos conventus quattuor: Gaditanum, Cordubensem, <Astigitanum, Hispalensem>; oppida centum septuaginta quinque habitantium multitudine frequentata. 631 eadem vero longitudinis dimensione distenditur a Castulonis oppidi fine in Gaditanum oppidum ducentis quinquaginta milibus <et a Murgi maritima ora viginti quinque milibus> amplior aestimatur, latitudoque in ducenta viginti quattuor milia excurrit. 632 at universa provincia habet conventus septem: Carthaginensem, Tarraconensem, Caesaraugustanum, Cluniensem, Asturum, Lucrensem, Bracarum, civitates vero (praeter insulas atque aliis contributas) ducentas nonaginta quattuor tota complexione dinumerat. tenditur autem per longitudinem, quantum Agrippa dinumerat, milibus quadringentis septuaginta quinque, latitudine ducentis viginti quattuor, cum fines Carthaginem usque protenderet. quae opinio Agrippae non exiguum admittit errorem; 633 nam Hispania omnis citerior a Pyrenaeo in Castulonis finem per sescenta septem milia longitudinem protrahit, cuius ora paulo amplior aestimatur; latitudo autem a Tarracone ad litus Oiarsonis trecentis septem milibus invenitur a radicibus Pyrenaei, ubi utriusque maris propinquitate concluditur; nam paulatim <inde> diffusior <tantundem et amplius, qua confinis est Hispania ulterior,> adicit in latitudinis excrementum. 634 Idem igitur Pyrenaeus ex alio latere Galliarum finibus admovetur, a cuius radicibus quicquid interiacet usque Rhenum et item inter Oceanum et montem Gebennam et Iures Gallicis regionibus attributum. Narbonensis autem provincia appellatur, quae interno mari alluitur; haec Bracata antea dicebatur, quae ab Italia iugis Alpium atque amne Varo discernitur, cuius longitudo, sicut Agrippa dimensus, trecenta septuaginta milia passuum, latitudo autem ducenta quadraginta octo. 635 in hac provincia Rhodanus fluvius ex Alpibus veniens per Lemannum lacum meat et causas fertilitatis importat [ter] germinibus ac fetubus. cuius ora diversis nominibus appellata; nam Hispaniense unum, alterum Metapinum, tertium, quo plenior meat, Massilioticum nuncupatur. provincia viris, opibus, frugibus memoranda unoque transcurrenda piaculo, quod illic fas fuerat hostias humani generis immolare. 636 Sed post Alpium montes, qua facies prominentis naturae ortivi solis illuminatione perfunditur, inchoat ac descendit Italia, longe ante alias omnes laudibus veterum in urbis Romae gratia praedicanda. 637 cuius principium Ligures tenent, dehincque ubertatem soli sacrata occupavit Etruria regio, tam indigetis Aeneae foedere quam remediorum origine atque ipsius Tagetis exaratione celebrata. Umbri mox Latiumque atque ostia Tiberina, dehincque ipsa caput gentium Roma, armis, viris sacrisque, quamdiu viguit, caeli vestri laudibus conferenda; haec a mari sedecim passuum milibus disparatur. dehinc litus in Vulscorum nomen sortemque concessit; 638 mox Campania Picentesque ac Lucanum latus Bryttiumque coniungitur; cuius promuntorium in meridiem austrumque respectans in mare procurrit laevaque ala interioris sinus fluenta complectitur, ut, si a primis Alpibus dextrum latus et prolixi montis bracchium contempleris prominentias utrimque componens, theatrum quoddam spectare videaris undarum. lunata quippe et quodam hemicyclio in promuntorium memoratum circumfertur Italia; denique ab ipsis Gadibus, qua se fauces freti interfluentis aperiunt, in Bryttium sinum, qui est primus Europae, emissa maria conquiescunt. 639 interior vero tellus, quae in superum mare Boreamque perfertur, Graeciae ora, Sallentinis, Pediculis, Apulis, Paelignis, Istris, Liburnis et ceteris populis obscurioribus habitatur. laevorsum quoque se flectit et item duobus promuntoriis peltae Amazonicae formam reddit, dextero cornu Leucopetram tendens, laevo Lacinium. unde cum longa sit ab Alpibus Praetoriae Augustae per urbem, Capuam et Regium oppidum, absque recurvo flexu decies centena et viginti milia passuum, nusquam vero trecenta milia latitudo eius excedit. a solo igitur Italico Liburnia Istriaque discretae sunt centenis milibus passuum, quod ab Epiro et Illyrico quinquaginta, ab Africa intra ducenta milia, ut Varro commemorat, ab Sardinia centum viginti, a Sicilia mille quingentis, a Corcyra minus octoginta milia, ab Issa quinquaginta. 640 verum omnis Italiae circuitus tenditur vicies centena quadraginta novem milia; eius umbilicus in agro dicitur Reatino. angustior plurimum est ad portum quem Hannibalis castra dicunt, nam vix ibi quadraginta milibus lata est. verum Italia etiam Pado flumine memoranda, quem Graecia dixit Eridanum. hunc amnem mons Vesulus inter montes Alpium elatior gignit fonte mirabili, qui in Ligurum finibus flumen creat, ac dehinc fluvius mersus in penita telluris in parte agri Vibonensis emergit. Canis ortu diffusior; nam solutis Alpium nivibus flagrantia solis aestivi exuberat ultra gurgitis ripas nullique gloriae nobilium amnium cedens triginta receptis fluminibus Adriaticum mare magna opimus granditate perfundit. 641 cetera Italiae memoranda nec poetae tacent, ut Scyllaeum oppidum cum Grateide flumine, quae Scyllae mater fuit, Charybdisque voraginem ac vertiginem tortuosam, Paestana rosaria, scopulos Sirenarum. hinc Campaniae amoenis <simus tractus celebrataque Bacchi et Cereris> antiquitus munera. Phlegraei dehinc campi habitatioque Circeia Terracina, prius insula, nunc coniuncta, Reginique ab Sicilia continenti separati, eaque in compensationem conexae telluris in insulam relegata, Formiae etiam Laestrygonum habitatione famosae. 642 Hoc loco possem etiam urbium percurrere conditores, ut a Iano Ianiculum, a Saturno Latium, a Danae Ardeam, ab Hercule Pompeios, cum boum pompam duceret Hiberorum. ex cuius laboribus in Liguria campi Lapidarii sunt appellati, quod eodem dimicante saxis ferunt pluisse caelum. idem etiam Ionio nomen dedit; nam Ionem, Autocli filiam, obsidentem vias latrocinaliter interemit. Iapygas Iapyx, Daedali filius, condidit, Coram Dardanus, Agyllinam Pelasgi, Tibur Catillus, praefectus classis Euandriae. Parthenope dicta ab Sirenis sepulchro hoc nomine vocitatae, quae nunc Neapolis appellatur. Praeneste ab Ulixis nepote Praeneste, licet alii velint Caeculum conditorem, quem pignus asserunt fuisse flammarum. Arpos et Beneventum Diomedes, Patavium Antenor, Pylii Metapontum condidere. sed nihili mea interest origines urbium perscrutari. 643 Nunc quoniam continentis terrae limes interfluentis freti coercitione distinguitur, non alienum est inter fluenta emergentes terras, quae, quod in salo sint, insulae vocitantur, praesertimque nobiles commonere; neque enim morosa debet esse percursio. transeo itaque Pytiessas a silva pinea memoratas, quae nunc Ebusus appellatur, in confinio Carthaginis Novae, Baleares autem duas, Colubrariam et quas Gymnasias Graeci dicunt, vel Caprariam naufragalem. in Galliae quoque ora in Rhodani ostio †Midma, mox quae Blascorum vocatur, et tres Stoechades, quarum haec sunt nomina singularum: Prote, Mese, <quae et> Pomponiana, tertia Hypaea, ceterasque exiguas adversum Antipolim. 644 in Ligustico autem mari est Corsica, quam Graeci Cyrnon appellavere, longa centum quinquaginta milibus passuum, lata quinquaginta. circuitus eius omnis distenditur milibus trecentis viginti quinque; habet civitates triginta tres. citra autem est Oglasa, infra in sexagesimo Corsicae Planasia, fallax navigantium mentiensque propinquitas; Urgo item et Capraria, quam Aegilion Graeci dixerunt; item Egilium, Dianium; item Columbaria, Venaria. item ultra Tiberina ostia in Antiano Palmaria, Sinonia et in Formiano Pontiae, Pandateria, Prochyta, ab <Aeneae navium statione> Aenaria, Inarime a Graecis dicta, Pithecusa et Megaris etiam in Neapolitano. a Surrento in octavo miliario Capreae; item Leucothea. 645 iam Africum mare spectans a Corsica in octavo Sardinia est; in quo angusto freto sunt parvae insulae, quae Cuniculariae perhibentur, item Pitonis et Fossae. verum Sardinia a Sardo filio Herculis appellata habet formam humanae plantae; denique Sandaliotes est appellata et Ichnusa, quod utrumque vestigii formam significat. verum ab oriente centum octoginta octo milibus patet, ab occidente centum septuaginta quinque, a meridie septuaginta septem, a septentrione centum viginti quinque [milia]. habet a Gorditano promuntorio insulas duas, quae Herculis memorantur, a Sulcensi Enusin, a Caralitano Ficariam Galatamque. quidam item non longe Leberidas dicunt et Gallode et Heras Lutra. contra Paestanum Leucasia est a Sirene ibi sepulta nominata; contra Veliam Oenotrides; contra Vibonem Ithacesiae, ab Ulixis specula dictae. 646 Hinc Sicilia memoranda, quae a Thucydide Sicania, a multis Trinacria perhibetur; Sicania a Sicano rege, qui cum Hiberica manu in eandem terram ante bella Troiana pervenit; dehinc Siculus Neptuni filius, a quo nomen eidem commodatum. nam Trinacria, quod tribus promuntoriis triangula censeatur; quippe unum, quod a Pachyno in Peloponnesum in meridiem versum spectat, quadringentis quadraginta milibus a Graecia disparatur. Pelorias autem occasum Italiamque inspicit, quae freto mille quingentorum passuum separatur; Lilybaeum Africae fines videt in centum octoginta milibus. ipsa autem promuntoria inter se terreno itinere disparantur sic: a Peloro Pachynum milia centum septuaginta sex, inde Lilybaeum ducenta, inde Pelorum centum quadraginta tria. 647 coloniae in Sicilia quinque, urbes sexaginta tres, fluvii fontesque quamplures ac montis Aetnae miracula noctibus totis vomentis incendia, cuius crater stadiis viginti patens favilla Tauromenium Catinamque respergit, magno strepitu mugiens et immensos fragores intonans obluctatione flammarum. 648 in Siculo etiam freto insulas esse non dubium est: Africam versus Gaulos, Melita ac Marina a Lilybaeo in milibus octoginta octo, Consura in centum tredecim, Eronessos, Caene, Lampadusa, Astusa, quam alii Aegusam dixere, et ceterae. sunt aliae citra Siciliam: ex adverso Metauri amnis in vicesimo quinto ab Italia septem Aeoliae, appellatae a nostris Vulcaniae, cum diversis nominibus prima dicitur Lipara, secunda Therasia, tertia Strongyle, in qua Aeolus regnasse fertur et e flamma in proximo prorumpente vel eius fumo, qui ventus flaturus esset, intellexisse, quod hodieque eius loci incolas certum est praesentire. quarta vero insula est Didyme, quinta Erepusa, sexta Phoenicusa, ultima Euonymos. 649 Hic primus Europae sinus; <a Locris vero, unde litus> Ausonii maris patet nonaginta sex milibus inque tres sinus abit, Italiae frons incipit, quae Magna Graecia appellata, ubi amnium et oppidorum copia, ac tunc portus, qui Hannibalis Castra dicuntur, ubi latitudo Italiae quadraginta solis milibus aestimatur. 650 Dehinc a Lacinio promuntorio secundus incipit sinus Europae magno ambitu flexus, et Acroceraunio Epiri terminatur promuntorio, a quo abest octoginta quinque milibus oppidum Croton. exhinc praeter oppida sinusque quamplures in mare Italia plurimum pergens in Hydruntum urbem venit, ubi superum inferumque mare decem novem milibus disparatur, unde in Graeciam brevissimus transitus. ac dehinc Italia per populos, sinus, urbes, fluvios, montes barbarosque quamplures ducitur in fines Illyrici, cuius a flumine Arsia ad flumen Drinium longitudo pergit quingenta quinque milia, a Drinio ad promuntorium Acroceraunium centum septuaginta quinque milia. ora Illyrici habet insulas ultra mille. 651 Tertius autem Europae sinus Acrocerauniis inchoans montibus Hellesponto terminatur ac sinus habet decem novem provinciasque quamplures. nam ibi sunt Epirus, Acarnania, Aetolia, Phocis, Locris, Achaia, Messenia, [laconia] Laconica, Argolis, Megaris, Attice, Boeotia. item ab alio latere alioque mari Phocis et Locris, Doris, Pthiotis, Thessalia, Magnesia, Macedonia, Thracia, Graecia omnis. Epiros autem incipit a Cerauniis montibus, in qua primi Chaones, a quibus dicta Chaonia. deinde mons Pindus Dryopesque Molossique Dodonaei, Iovis fano inclito celebrati. <Triballi> a tergo inter ceteros populos; a fronte iunguntur Moesia ac Maedia; Thraces usque ad Pontum. Rhodopae mox et Haemi videtur excelsitas. tunc colonia Buthrotum; Ambracius sinus faucibus angustis aequor accipiens, in quod defertur amnis Acheron infernae fabulae horrore famosus. post aliquot gentes etiam Actium colonia cum Apollinis templo, ex quo ipsi quoque deo additum cognomentum, civitasque Nicopolitana. egressos sinu Ambracio in Ionium excipit diversitas populorum Aetolique, apud quos inter ceteras urbes oppidum in confinio maris nomine Calydon, Diomedis Tydeique progeneratione notissimum. dehinc influens sinus Aetoliam ac Peloponnesum dividit: mox in Acarnania Aracynthus, in Aetolia <--->. †azolei, apud quos oppidum Oeanthe, in quo portus Apollinis. tunc deinde in Phocidis campis oppidum Cirra, portus Chalaeon, a quo in septem milibus passuum introrsus oppidum Delphos sub monte Parnasso, clarum oraculis Apollinis; fons ibi Castalius, deinde in intimo sinu angulus Boeotiae montem Heliconem iuxta. 652 Peloponnesus paene insula inter duo maria Aegaeum et Ionium angulosos recessus obducens, in circuitu habens quingenta sexaginta tria milia passuum et per sinus paene tantundem. angustiae, unde procedit, Isthmos appellatur. in quinque milibus passuum diversa maria utrimque collidunt ac latera meatus arradunt. in medio hoc intervallo, quod Isthmon appellavi, colonia est Corinthus, sexagenis ab utroque litore stadiis, a summa arce, quae dicitur Acrocorinthos, utrumque mare prospectans. ab Isthmo autem Achaiae provinciae nomen incipit, quae ante Aegialos vocabatur propter urbes in litore per ordinem constitutas; ibi quamplures sinus, portus, montes, urbes et populi. 653 Ab ipsius Isthmi angustiis Hellas incipit, a nostris Graecia edicta. in ea prima Attice, antiquitus Acte vocata, contingit Isthmum Megaritana sui parte, in ora autem portus Schoenos, Scironia saxa [viginti] sex longitudine, <--->. quinque milium passuum muro recedentibus †Athenae atque Attica†. fontes ibi multi, inter quos Callirrhoe praedicatur. nec Athenis cedunt <Thebae> Boeotiae, in quis Epicrene, Arethusa, Hippocrene, Aganippe, Gargaphie. 654 Post oppida, montes populosque quamplures sequitur Haemonia, cuius a tergo mons Oeta, eaque etiam Thessalia nuncupatur. ibi natus rex nomine Graecus, a quo Graecia dicta; ibi Hellen, a quo Hellenes appellati. in Thessalia montes notissimi Olympus, Pierius, Ossa, cuius ex adverso Pindus et Othrys, Lapitharum sedes, occasum verticibus intuentes; nam ortum Pelius videt. hi omnes montes theatrali more curvantur, ante quos septuaginta quinque urbes sunt memorandae. Thessaliae vicina Magnesia, cuius fons est Libethris poetici haustus nomine celebratus. longitudo Thessaliae habet milia quadringenta nonaginta, latitudo ducenta nonaginta septem. 655 Macedonia postea centum quinquaginta populorum maximis regibus inclita praesertimque Alexandro, qui Philippo cum natus crederetur, eius mater Olympias dracone eum conceptum esse memorabat. victor orbis; nam easdem peragrationis et victoriae metas habuit quas Liber et Hercules. haec tamen Macedonia populos, qui Edonii dicebantur, totamque Mygdoniam, Pieriam Emathiamque recepit in nomen. haec in Thracium limitem terminum ducit. meridiana Epirotis habitatur, a vespera [a] Dardanis et Illyriis; a septentrione Paphlagonia ac Paeonia: inter ipsam et Thraciam amnis Strymon pro limite est, ab Haemi montis vertice defluens. in ea Rhodope, quem Mygdonium asserunt montem, et Athos abscissus a continenti Xerxe viribus utente Persarum <---> et Orestidem terram, ab Orestis et Hermiones filio quam vocitari non dubium est. ibi Phlegra, nunc civitas, tunc Gigantum proeliorumque immanium temeritate famosa: <Athamania deinde montium proceritate conspicua,> quae sola etiam diluvio mundi asseritur non operta, quod utique praestitit montium celsitudo. 656 Sequitur Thracia, cuius incolae barbari habent appetitum maximum mortis, et qui a dextera parte Strymonis degunt Bessi et Denseletae usque Mestum amnem, qui Pangaeum ambit. nam Hebrum Odrysiae nives complent, qui inter diversos barbaros fluens etiam Ciconas perluit, quorum confinio Haemus sex milibus passuum cacumen extollens vicinia perflatur astrorum. cuius item terga diversae gentes tenent, inter quas Getae, Sarmatae, Scythae. dehinc Pontum Sithonia gens habet, quae gloriam Orphei progeniti vatis perfectione sortita est; nam in Spertio promuntorio ille vitam aut sacris impendit aut fidibus. 657 mox regio Maronia ac Tyrida oppidum, in quo equi Diomediaci stabulati. circa eum <locum> Abdera, cui constructae Diomedis soror suum nomen ascripsit, quod oppidum Democriti physici ortu potius decoratum. eandem Thraciam Polydori sepulchro signatam nec poetae praetereunt. illic promuntorium Ceras Chryseon Byzantio oppido celebratum, quod a Dyrrachio septingentis undecim milibus distat; eo enim interstitio a se utraque maria recesserunt, id est Adrias, et Propontis. illic Hellespontus angustior per stadia septem ab Europa Asiam dividit. 658 hic quoque duae civitates, quarum una, id est Sestos, Europae est, Abydos Asiae. deinde promuntoria contraria: <Mastusia> Cherronesi, in quo terminatur Europae sinus tertius, et Asiae Sigeum, in quo Cynossema dicitur locus Hecubae sepulchro tumulatus. in confinio insula Tenedos, a qua usque in Chium diffusior sinus interiacet, cuius †dexterior Antandrus exiguitas insularum†denique navigantibus caprae similitudine divulgatur, ab eaque Aegaeum pelagus appellatur. sed in Corcyrae Phalario promuntorio effigiem navis scopulus imitatur, in quem Ulixis navem versam fabulosa confinxit antiquitas. 659 Iam Creta centum urbibus opulenta inter ortum occasumque porrigitur, cui nomen suum Hesperidis filia, nympharum pulchra, concessit aut Curetum rex Cretes, a quo Creta Aeria primo, mox Curetis nuncupata; deinde propter caeli temperiem Macaronesos est appellata. haec in longitudinem tenditur milibus ducentis septuaginta; latitudo quinquaginta milia non excedit. circuitus omnis quingentis octoginta octo milibus patet montibus Idaeo et Dictynnaeo sublimibus. Euboea vero a Boeotiae continenti ita modico Euripo interfluente discernitur, ut plerumque ponte iungatur. duobus promuntoriis, ad Atticam versum Gerasto et ad Hellespontum Caphareo decoratur. huius latitudo ultra secundum miliarium, intra quadragesimum contrahitur; longitudo vero totius Boeotiae ab Attica usque Thessaliam centum quinquaginta milibus numeratur; circumferentia vero trecentis sexaginta quinque milibus explicata. huius oppidum Chalcida ex adverso Aulis, et Carystos marmore fluctibus concolora. 660 in Myrtoo autem mari Cyclades, quarum notiores Delos et Antandros; quae nomina a circulata ordinatione sortitae. item Sporades, quarum Naxos Homeri sepulchro memoranda, aliaeque quamplures per septingenta longitudinem et per ducenta latitudinem ducunt. inter Cherronesum et Samothracen quaedam loca vasta nuncque barbarica. 661 Quartus vero e magnis Europae sinus ab Hellesponto incipiens Maeotis ostio terminatur. nam vastum mare inter Europam et Asiam in angustias septem stadiorum interfluens coartatur, quas angustias Hellespontum dicunt; hac Xerxes Persidis rex aggregatis navibus ponteque constructo exercitum duxit. verum haec angustiora quadam interrivatione per octoginta sex milia distenduntur, ac rursum diffunditur mare latissimum iterumque contrahitur; sed maris illa diffusio Propontis dicitur, secundaeque angustiae Bosporos appellantur, qui quingentis passibus patet. item hac Darius, Xerxis pater, copias ponte transmisit. cuius ab Hellesponto longitudo ducentis triginta novem milibus invenitur. 662 deinde Scythicus diffusi maris sinus, in quo medio Maeotis ostio iungitur lacus; Cimmerius Bosporos id os vocatur. is duobus milibus et quingentis passibus latus; inter duos Bosporos, id est Cimmerium et Thracium [latus], interpatent milia quingenta. circuitus vero totius Ponti vicies semel quinquaginta milibus, ut Varro quoque non reticet, qui adicit Europae totius longitudinem habere sexagies ter triginta septem milia passusque quingentos. Hister fluvius, ortus in Germania de cacumine montis Abnovae, sexaginta amnes adsumens etiam Danuvius vocitatur. 663 dehinc litus Scythicum confertum multiplici diversitate barbarica; nam illic Getae, Daci, Sarmatae, Hamaxobii, Trogodytae, Alani, Germani. omnis tractus ab Histro ad Oceanum bis decies centum milium passuum est, in latitudinem milibus quadringentis usque ad Sarmatiae solitudines. nec procul fluvius, lacus, oppidum sub uno cuncta nomine Borysthenes; propter Achillis insula eius sepulchro celebrata. introrsus degunt Auchetae, apud quos Hypanis nascitur, et Neuri, apud quos Borysthenes, Geloni, Agathyrsi, Anthropophagi et a tergo eorum Arimaspi; tunc Riphaei montes et regio caligantibus tenebris inumbrata. 664 post eosdem montes trans Aquilonem Hyperborei, apud quos mundi axis continua rotatione torquetur, gens moribus, prolixitate vitae, deorum cultu, aeris clementia, semestri die, fine etiam habitationis humanae praedicanda. verum Sarmatiae, Scythiae, Tauricae tractus in longitudine habet milia nongenta octoginta, latitudine septingenta decem. iam nihil in Europa aestimo memorandum, quoniam et Hyperboreos sibi Asia vindicavit. 665 Si autem laevorsum post riphaeos montes redeas per Oceani septentrionalis tractus, te denuo per Germaniae Galliarumque et Hiberos populos in Gaditanum ostium revocabis. Arimphaei quippe iam in Asia constituti parilem Hyperboreis vitam degunt cunctis gentibus venerandi, ut ad eos velut ad quoddam asylum confugiant metuentes. ultra hos Cimmerii et Amazones ad Caspium mare, quod in confinio ortus aestivi Scythicum perrumpit Oceanum. post prolixa terrarum et Hyrcania reperitur. 666 ceterum in Atlantici litus Oceani remeantes per Aquitaniam [extremam] extremaque Europae in Britanniam revertuntur, quae insula iacet inter septentrionem et occasum longa milibus octingentis, lata trecentis; circuitus tricies et viginti quinque milia tenet. in vicino eius silva Calidonia insulaeque quamplures, inter quas Orcades quadraginta paene iunctae; item Electrides, in quibus electrum gignitur. sed ultima omnium Tyle, in qua solstitiali tempore continuus dies brumalique nox perennis exigitur, ultra quam navigatione unius diei mare concretum est. sed infra confinis est Galliae Hispaniaeque, quibus, nisi Oceani Atlantici prohiberet irruptio, Africa misceretur: nam Baelonensis Baetieae civitas triginta tribus milibus a Tingi oppido disparatur, quae colonia est Mauretaniae Caesariensis; huius auctor oppidi Antaeus dicitur. 667 Africa vero ac Libya dicta ab Afro, Libyis Herculis filio. in confinio est Lissos colonia, in qua regia Antaei luctamenque cum Hercule celebratur, et Hesperidum horti. illic aestuarium flexuosum, quem draconem vigilem rumor vetustatis allusit. nec longe mons Atlas de gremio cacumen proferens harenarum; hunc incolae Addirim vocant. is usque in confinia lunaris circuli evectus ultra nubium potestatem. qua ab occasus parte litora prospectat Oceani, nemorosus, fontibus scatens, sed rupibus infecundus; qua vero Africam spectat, opimus omnis. arbores praeterea gignit cupressi similes, odore tamen graves, quae lanam obducunt instar serici pretiosam. per diem silet, nocte et ignibus micat et tibiis, fistulis, cymbalis tympanisque percrepat Satyris Aegipanisque bacchantibus. 668 ultra ipsum ad occasivum litus per quadringenta nonaginta sex milia saltus feris Libycis occupati. nec plurimum distant, septem montes, qui paritate cacuminis Fratres sunt appellati, sed elephantorum pleni ac sunt ultra provinciam Tingitanam, cuius longitudo centum septuaginta milium est. item Siga oppidum e regione Malacam urbem Hispaniae contemplatur. in litore quoque Cartenna maiusque oppidum Caesarea; item Icosium aeque colonia; item Rusgoniae et Rusuccuru, Saldae etiam ceteraeque civitates atque Igilgili, Tubusubtu. flumen vero Ampsaga abest a Caesarea trecentis viginti duobus milibus. 669 utriusque Mauretaniae longitudo decies triginta octo milia, latitudo quadringenta sexaginta septem. ab Ampsaga Numidia est, <Masinissae> nomine celebrata; Numidae Nomades dicti. cuius in mediterraneis colonia Cirta, interius Sicca atque Bulla Regia; in ora vero litoris Hippos Regius ac Trabraca: interius Zeugitana regio, quae proprie vocatur Africa: habet haec tria promuntoria: <Candidum>, Apollinis adversum Sardiniam, Mercurii respectans Siciliam, quae in altum procurrentia duos efficiunt sinus <---> ab Hippone Diarrhyto. deinde promuntorium Apollinis et in alio sinu Utica Catonis morte memoranda, flumen Bagrada ac propinqua Carthago, inclita pridem armis, nunc felicitate reverenda; demum Maxula, Carpi, Messua Clypeaque in promuntorio Mercurii; item Curubis, Neapolis. 670 Mox alia distinctio: Libyphoenices vocantur, qui Byzacium incolunt, quae regio ducentis quinquaginta milibus passuum circuitur. cuius satio centesimo messis incremento feneratur. hic oppida Pupput, Adrumetus, Leptis, Ruspae, Thapsus, Thenae, Aves, Macomades, Tacape, Sabrata contingens Syrtim minorem, ad quam Numidiae et Africae ab Ampsaga longitudo fit milia quingenta octoginta, latitudo ducenta. 671 Tertius sinus dividitur in geminos duarum Syrtium recessus, vadoso ac reciproco mari. sed minor Syrtis a Carthagine abest trecentis milibus; ad maiorem vero per deserta pergitur, quae serpentibus diversis ac feris habitantur. post haec Garamantes; super hos fuere Psylli; in deflexu civitas Oeensis et Leptis magna; inde Syrtis maior circuitu sescentorum viginti quinque milium; tunc Cyrenaica regio. 672 eadem est Pentapolitana Hammonis oraculo memorata, quod a Cyrenis abest quadringenta milia passuum. urbes maxime ibi quinque: Berenice, Arsinoe, Ptolomaida, Apollonia ipsaque Cyrene. Berenice autem in extremo Syrtis cornu, ubi Hesperidum horti, fluvius Leton, lucus sacer, abest a Lepti trecentis septuaginta quinque milibus. ab ea Arsinoe quadraginta tribus milibus, et deinceps Ptolomais viginti duobus proculque Catabathmon et Marmarides et in ora Syrtis Nasamones. deinde Mareotis †Maretonium. inde Apis Aegypti locus, a quo Paraetonium in sexaginta duobus milibus; inde Alexandriam ducenta milia. totius autem Africae a mari Atlantico <longitudo> cum inferiore Aegypto tricies quadraginta milia, ab Oceano ad Carthaginem Magnam undecies milies; ab ea Canopum Nili proximum ostium sedecies milies octoginta octo milia. 673 Interior autem Africa ad meridiem versus intervenientibus desertis habet Leucaethiopes, Nigritas et ceteros monstruosae novitatis, post quos solitudines fugiendae ad orientem versus; fluvius Niger eius, cuius Nilus est, prorsus naturae. inter solitudines degunt Atlantes, qui neque ulla inter se nomina habent et Soli imprecantur, quod eos cum messibus semper amburat; hi numquam somniare videntur. 674 Troglodytae in specubus manent vescunturque serpentibus striduntque potius quam loquuntur. Garamantes vulgo feminis sine matrimonio sociantur; Augilae inferos colunt; Campasantes nudi et imbelles externis numquam miscentur. Blemmyae sine capite sunt atque os et oculos in pectore gerunt. Satyri hominum nihil habent nisi faciem; Aegipanes quales pinguntur existunt; Himantopodes debilitate pedum serpunt potius quam incedunt. Pharusi comites Herculis fuere. post hos finis est Africae. 675 Aegyptus dehinc, hoc est Asiae caput. quae una ab ostio Canopi ad ostium Ponti habet vicies sexies centena triginta octo milia passuum, ab ore autem Ponti ad os Maeotis sedecies centena septuaginta quinque milia passuum. verum Aegyptus introrsum ad meridiem tendit, donec a tergo Aethiopes obversentur, cuius inferiorem situm Nilus dextra laevaque divisus amplectitur, ut Aegyptum Nili possis insulam vocitare; nam ab ambitu circumfluentis amnis etiam deltae litterae figuram creditur detinere, sed a principio fissurae ipsius fluvialis ad Canopicum ostium milia centum quadraginta sex, <ad Pelusiacum centum quinquaginta sex>. 676 summa autem eius pars contermina Aethiopiae multas oppidorum praefecturas habet, quas nomus vocant, inter quas Menelaiten, Alexandriae regionem, item Libyae Mareotin. Heracleopolis autem insula Nili est, in qua oppidum Herculis, Arsinoita et Memphita, quae ad summum Delta perveniunt. Nilus autem ipse incertis ortus fontibus creditur, cum Iuba rex eum a monte inferioris Mauretaniae de lacu Nilide oriri significet, quod animalibus isdem et argumentis feturae parilis approbatur. in omni autem Delta Nili oppida ducenta quinquaginta fuisse Artemidorus attestatur. in litore tamen Aegyptii maris praestantior urbium Alexandria constituta, ab Alexandro Magno condita, a Canopico ostio in duodecim milibus passuum, iuxta lacum Mareoticum, qui quamplures insulas habet traiectusque quadringentos, cuius tam longitudo quam etiam latitudo centena quinquagena milia passuum tenent. 677 unde ultra Pelusiacum ostium Arabia est ad Rubrum pertinens mare, quod Erythraeum ab Erythra rege, Persei et Andromedae filio, vocitatum. a colore etiam dictum Rubrum; nam fons est in litore, quem cum greges biberint, in rubrum colorem incipiunt mutare lanas. huius maris oppidum Arsinoe. 678 Verum Arabia tenditur usque odoriferam ac divitem terram. sed iuxta est Syria multis distincta nominibus; nam et Palaestina est, qua contingit Arabiam, et Iudaea et Phoenicia et quantum interior habetur Damascene, in meridiem vergens Babylonia, ex eadem Mesopotamia inter Euphraten et Tigrin, qua transit Taurum montem Sophene, citra vero eam Commagene et ultra Armeniam <Adiabene> [et] Assyria antea dicta, et ubi Ciliciam <attingit Antiochia. longitudo eius inter Ciliciam> et Arabiam quadringenta milia passuum, latitudo autem a Seleucia ad oppidum Euphratis Zeugma centum septuaginta quinque milia. 679 Ostracine Arabia finitur, a Pelusio sexaginta sex milibus passuum. Apollonia Palaestinae <---> per centum octoginta octo milia passuum procedens; supra Idumaeam et Samariam Iudaea longe lateque funditur. pars eius Syriae iuncta Galilaea vocatur, a ceteris eius partibus Iordane amne discreta, qui fluvius oritur de fonte Paneade <---> secunda elatio Iudaeae ab Hierosolymis, in quo latere est fons Callirhoe. ab occidente Esseni, qui sine concubitu et cunctis cupiditatibus vivunt. hinc aliquanto interius Masada castellum, in quo Iudaeae finis est: iungitur Decapolis dicta a numero civitatum. 680 redeuntibus ad oram Phoeniciae colonia Ptolemais; a tergo Libanus et Antilibanus montes, et interiacentibus campis Bargylus item mons sedet; item Syria desinente inter oppida Phoeniciae Antiochia, quae Oronte amne dividitur. super eam mons nomine Casius, cuius altitudo quarta vigilia solem per tenebras videt. 681 in Syria fluvius Euphrates nascitur a monte, qui vocatur Capotes; ibi quoque Marsyas alius amnis. inter Syriam et Parthiam oppidum Palmyra moxque Euphrates fluvius, cuius decem dierum navigatione in ipsam Seleuciam, Parthorum urbem maximam, pervenitur. sed scissus Euphrates laevorsum in Mesopotamiam vadit et Tigridi infunditur, dextro autem meatu Babyloniam petit, 682 quae Chaldaeae caput est. sed redeundum ad oram Syriae, cui confinis est Cilicia, in qua oppidum Veneris et Cypros insula, fluvius Paradisus. Ciliciae Pamphylia sociatur, cuius ultima Phaselis; dehincque Lycaonia in Asiaticam iurisdictionem versa, quae ab illa parte, qua Galatiae contermina est, habet civitates quattuordecim. 683 verum Pamphyliae iuncta Lycia, a qua incipit mons Taurus paene mediati orbis conscius, quem peragraret, nisi maria restitissent. quae aliquando flexuosus evadit et in Riphaeorum montium iuga sub nominum diversitate protenditur; nam inter cetera nomina idem Niphates est, Caucasus et Sarpedon; Portarum etiam nomine censetur et alibi Armeniae, alibi Caspiae; et idem Hyrcanus, Coraxicus, Scythicus, Ceraunius appellatur. 684 in Lycia alius mons Chimaera noctibus flagrans. haec habuit oppida septuaginta, nunc triginta sex sunt. Telmesus oppidum dicitur, quo finitur. hinc Asiaticum sive Carpathium mare et quae proprie vocatur Asia, quae ab <Agrippa in duas partes divisa est; quarum una inclusa ab> oriente Phrygia et Lycaonia, a septentrione Paphlagonia est. huius longitudo quadringenta septuaginta milia passuum, latitudo trecenta; 685 Armenia altera ab oriente, <Phrygia ab occidente,> a septentrione Pontica. in proximo Caria est, mox Ionia et ultra Aeolis †redi. In Phrygia Celaenae antea, in Apameam commutatae; illic Marsyas et natus et occidit et fluvio nomen dedit et cum Apolline decertavit. denique pars eius Aulocrene vocitatur, unde Maeander amnis exoritur. 686 Phrygia Troadi imminet; ab aquilone Galatiae, a meridie Lycaoniae, Pisidiae, Mygdoniae confinis est, ab oriente Lyciae, a septentrione Mysiae, Cariae. dehinc Tmolus croco florens amnisque Pactolus. Ioniae Miletos caput; ibi etiam Colophon oraculo Clarii Apollinis celebrata. Maeoniae principium Sipylus, Smyrna etiam Homero notissima, quam circumfluit Meles fluvius; nam Smyrnaeos campos Hermus intersecat, qui ortus Dorylao Phrygiam Cariamque dispescit. iuxta Ilium sepulchrum Memnonis iacet. supra Troadem in mediterraneo Teuthrania est, quae regio Moesorum fuit, civitas vero Teuthrana Caico flumine alluitur; ibi inter omnes Asiae civitates Pergamum clarius. 687 nam Bithynia initium Ponti est et ab ortu Thraciae adversa a Sagari flumine <fines> primos habet. qui fluvius alii fluvio Gallo miscetur, a quo Galli dicuntur, ministri Matris deum. haec et Bebrycia et Mygdonia dicta est, a Bithyno rege Bithynia. in ea civitas Prusias, quam Hylas inundat lacus, quo puer eiusdem nominis dicitur interceptus. ibi Libyssa locus, Nicomediae proximus; in eo sepulchrum Hannibalis memoratur. 688 dehinc Ponti ora; post fauces Bospori et amnem Rhesum Sagarimque sinus Andyni, in quo Heraclea civitas, portus Acone, ubi herba veneni aconitum procreatur, specus Acherusius, qui mergitur in profunda telluris. 689 inde Paphlagonia, ubi a tergo Galatia est. sed hic Enetosa etiam civitas, a cuius civibus in Italia ortos Venetos asserunt. ibi promuntorium Carambis, quod a Ponti ostio abest milibus passuum ducentis viginti, tantundem a Cimmeriis. ibi etiam mons Cytorus et civitas Eupatoria, quam Mithridates fecerat, sed eo victo Pompeiopolis appellata. 690 Cappadocia autem introversus recedit, quae laevorsum ambas Armenias Commagenenque transcurrit, dextrorsum plurimos Asiae populos ambiens. ad iuga Tauri succrescit in ortu, praeterit Lycaoniam, Pisidiam, Ciliciam, super tractum Syriae means Antiochiae, partem in Scythiam pertendens. ab Armenia maiore dividitur Euphrate fluvio; quae Armenia inchoat a montibus Pariedris. in Cappadocia multae urbes eximiae, inter quas Melita, quam Sameramis condidit, et Mazasa, quam dicunt urbium matrem, cui Argaeus mons imminet, qui nives verticis albicantis ne aestivis quidem solibus †superfundit. in hac Cappadocia longitudo Asiae undecies centena <quinquaginta milia passuum, latitudo quinquies centena> quadraginta. 691 Assyrii Adiabene incipiunt, quos excipit Media in prospectu Caspii maris, quae Caucasis montibus cingitur. sed Caucasus portas habet, quas Caspias dicunt, cautium praecisiones etiam ferreis trabibus obseratas ad externorum transitum cohibendum, quamvis verno etiam serpentibus occludantur. a quibus ad Pontum ducenta milia passuum esse non dubium est. in Ponto autem sunt insulae Symplegades, mox regio Marciane sola in eo tractu vitifera, inclusa montibus stadiorum mille quingentorum, difficilis aditu propter solitudines harenosas, quae sunt per centum viginti milia passuum. regionis praedictae amoenitatem Alexander Magnus delegerat et ibi primo nominis sui condiderat civitatem, quae excisa est et ab Antiocho Seleuci filio reparata cum nomine patris eiusdem; cuius circuitus habet stadia septuaginta quinque. inde Oxus amnis, 692 qui circa Bactram cum eius nominis oppido fluvioque. ultra Panda, oppidum Sogdianorum, ubi Alexander tertiam Alexandriam condidit ad contestandam itineris prolixitatem; quippe ibi a Libero, dehinc ab Hercule arae sunt constitutae in testimonium laboris immensi. illam terrarum partem Laxates fluvius secat, qui Tanais putabatur, quem Demodamas dux transcendit aliumque esse perdocuit et ultra Didymaeo Apollini aras exstruxit. 693 Hic Persicus limes Scythis iungitur: sed <a> Scythico Oceano et Caspio mari, qua in Oceanum eoum cursus est, profundae in exordio nives dehincque longa desertio, post quam Anthropophagi excursus invios reddidere. post quos Seres, qui undis aspergunt arbores suas, ut lanugo, quae sericum creat, possit admitti: aliarum gentium homines aspernantur et appositione mercium sine colloquio gaudent implere contractum. hinc Attacenus sinus, Hyperboreis beatitate consimilis, quo incolae gratulantur, qui circumactu vallium auras nesciunt pestilentes. 694 Dehinc India; nam Ciconas in medio error astruxit. sed a Medis montibus inchoat India; nam in eoum mare a meridiano porrecta, salubris favonii vitalibus flabris, secundo aestate annis singulis vegetatur bisque frugem metit; pro hieme etesias perfert. quinque milia habuit oppidorum, et mundi pars tertia credebatur. Liber primus ingressus Indiam triumphavit. in ea maximi fluviorum Indus et Ganges; sed ab Scythicis montibus Ganges venit. et Hypanis ibi amnis immodicus, qui Alexandri Magni iter inclusit, sicut in eius ripa locatae testantur arae. latitudo Gangis ubi diffusior viginti milia passuum, ubi angustus octo milia, profundus pedibus centum; ibi reges gentiumque diversitas tam exercitibus quam elephantis copiosa. ultra Palibothram urbem mons Maleus, in quo hieme in septentriones umbrae, in austros aestate cadunt, senis alternatae mensibus. in eo loco per annum quindecim diebus tantum septentriones apparent. 695 homines fusciores; nam Pygmaei montibus habitant, et qui confines Oceano sine regibus degunt. Pandaeam gentem feminae tenent, cui prior regina Herculis filia. in eo tractu etiam Nysam urbem esse Libero patri sacram montemque Merum Iovi, unde fabula est eum Iovis femine procreatum. ibi etiam insulas duas auri argentique metallis ac fetura praedicandas etiam vocabulis approbatur, nam una Chrysea, 696 Argyrea altera nuncupatur. omnes Indi comarum fuco decorantur, alii caeruleis, alii crocinis fulgoribus tincti; gemmis comuntur; funerationes neglegunt elephantisque vehi eximium putant. sed in Taprobane insula maiores elephanti quam Indici, ampliores etiam margaritae sunt. quae patet in longitudine stadiorum septem milia, in latitudine quinque milia: scinditur fluvio interfluente atque Indiae praetenta est, in quam septem dierum iter, ut Romanis navibus approbatum. illic et illud mare absque canalibus profundis senum passuum altitudine deprimitur. ibi septentriones non apparent, vergiliae numquam; lunam ab octava in sextam decimam tantum supra terras vident; 697 ibi sidus clarissimum Canopos; sol ortivus in laeva conspicitur. in navigando nullum sidus observant, avium, quas vehunt, volatus sequuntur; quaternis per annos mensibus navigant. homines ibi corpore grandiores ultra omnium mensuram, rutulis comis, caeruleis oculis, truci oris sono, nullo linguae commercio genti alteri sociantur. cum negotiatoribus aliis in ripa fluminis merces apponunt ac vix complacitas mutant. aetas illis ultra humanam fragilitatem prolixa, ut mature pereat, qui centenarius moritur; nulli per diem somnus; annona eodem semper tenore; aedificia humilia parvaque; vitem nesciunt; redundant pomis. 698 Herculem colunt; regem eum, qui mitior, gravior ac sine prole fuerit, eligunt, et si in regno prolem susceperit, removent, hereditarium formidantes imperium. cum quo tamen alii triginta cognoscunt, et, si fuerit provocatum, septuaginta iudices fiunt. rex Liberi patris cultu componitur et, si peccaverit, interdicto omni usu et colloquio iugulatur. culturas et venatus amant, verum tigridum aut elephantorum; piscationibus delectantur praesertimque testudinum, quarum superficie domos familiarum capaces operiunt. 699 dehinc habitant Icthyophagi, quos Alexander vesci piscibus vetuit; nec longe insula Solis, quae dicitur, et Nympharum cubile rubens, in qua omne animal vi fervoris absumitur. mox Hypanis Carmaniae fluvius, a quo primum aspici septentriones incipiunt; deinde tres insulae, in quibus hydri marini vicenum sunt cubitorum. in his Rubrum mare litoribus sinu gemino disparatur; verum ortivus Persicus dicitur propter habitationem Persarum, qui sinus vicies et sexaginta milia circuitu patet; ex adverso alter Arabicus vocatur. 700 Carmaniae quoque Persis adiungitur, quae ab insula Aphrodisia inchoat, quae translata est in Parthicum nomen; litore, quo occasui obiacet, milium est quingentorum quinquaginta. oppidum ibi nobile Susa, in quo templum Dianae Susae. iuxta Carbyle sive Barbita in centum triginta milibus, in qua sunt homines, qui aurum in profunda defodiunt, ne cui sit in usu. <--->. Parthici vero regni nongenta quadraginta quattuor milia passuum. verum omnis Media, Parthia et Persida ab oriente flumine Indo, ab occidente Tigri, a septentrione Tauro Caucasio, a meridie Rubro mari terminantur. quae omnes per longitudinem patent tredecies viginti milia passuum, per latitudinem octingenta triginta. 701 Sed Chaldaeae gentis Babylonia caput est; denique Assyria et Mesopotamia propter illius claritatem Babylonia vocatur. urbs ipsa sexaginta milia passuum muris amplectitur, qui ducentis pedibus alti, quinquagenis lati sunt, nisi quod amplius; nam terni digiti singulis mensurae nostrae pedibus applicantur. haec interluitur Euphrate; ibi Iovis Beli templum, qui inventor fuit disciplinae sideralis. haec nunc ad solitudinem rediit exhausta <vicinita>te Seleuciae. item in hunc usum etiam Ctesiphontem tertio ab ea lapide condidere Parthi, 702 ac nunc caput regnorum est. habitantur etiam abdita Aethiopiae et adusta Trogodytarum et Icthyophagorum gentibus: sed primi feras cursu praetereunt, alteri nando marinas beluas vincunt. sunt et Gorgades insulae obversae promuntorio, quod vocatur Hesperu ceras; has incoluisse Gorgonas ferunt, in quas a continenti biduo navigatur. ultra has Hesperidum insulae, quae in intimo admodum mari sunt. Fortunatas autem insulas in laeva Mauretaniae constitutas inter meridiem occasumque non dubium est: quarum prima Embriona dicitur, secunda Iunonia, tertia Teode, quarta Capraria, alia Nivaria, quae aere nebuloso et concreto est. mox Canaria, canibus immensae magnitudinis plena: omnes avibus plenae, nemorosae, palmiferae, nuce pinea, mellis copia, amnibus ac siluris piscibus abundantes. 703 Percursus breviter terrarum situs, licet ignobilia quaeque praetervolans immorari non potui. tamen ut orbem terrae mariaque admensa cognoscar, mensuram omnem breviter intimabo. a Gaditano freto per longitudinem directo cursu ad os Maeotis | XXXIIII| XXXVII passuum. universus autem circuitus ab eodem exordio per sinus dictos intra Maeotim lacum | CLVII|, cum ipsa vero Maeotide | CLXXXII| XC. Europae mensura solius | LXXXII| XCIIII. Africae longitudo | XXXVII| XCIIII, latitudo in Cyrenaicam eius partem DCCCCX. Asiae vero longitudo | LXIII| DCCL; latitudo ab Aethiopico mari ad Alexandriam iuxta Nilum sitam per Meroen et Syenen | XVIII| XXV. Exposita est terrae, quam ipsa peragravi, aequorumque mensura; nunc ad artis praecepta, ut iussum est, veniemus'. 704

Dixerat; at Paphie paulum contractior ore mora intricante laeditur, nixaque mox famulis marcentia terga reclinat magis quod lassa pulchrior. hic dudum roseas inter resoluta puellas Voluptas inquit anxia: 'unde haec tam duris immitis rustica membris peregit orbis circulum et tantos montes, fluvios, freta, competa currens delere venit taedia? hanc ego crediderim sentis spinescere membris neque hirta crura vellere; namque ita pulverea est agresti et robore fortis, iure ut credatur mascula'.

705 Quo dicto Iocus ministris Veneris suscitatur ipsique Cythereae, cui de proximo susurratum, decenter arrisit. quam Arcas nutu hilaro et quo eam solitus intueri propter divum reprehensiones circumspectus inhibuit. verum Pronuba propter assidens 'nihil mirum' inquit, 'si propere Venus cum deliciis famulitioque tam comi appulsa est lascivire; nam et nuptialiter laeta est et blanda semper arridente Cyllenio'. et cum dicto Geometria praecipitur ad promissa properare, sed ita, ut summa quaeque perstringens fastidium non suscitet tarditate. tum illa: 706 'Omnis mea, quae in infinitum propagatur, assertio numeris lineisque discernitur, quae nunc corporea, tum incorporea comprobantur. nam unum est, quod animi sola contemplatione conspicimus, aliud, quod etiam oculis intuemur. verum prior pars, quae numerorum regulis rationibusque concipitur, germanae meae Arithmeticae deputatur. alia est linearis atque optica huius pulveris erudita cognitio, quae quidem ab incorporeis procreata ac sensim <in> multiplices formas effigiata tenui ac vix intellectuali principio in caelum quoque subvehitur. 707 quod quidem incorporeum invisibileque primordium commune mihi cum Arithmetica reperitur; nam monas eiusdem insecabilis procreatio numerorum est, mihique signum vocatur, quod utpote incomprehensibile parte nulla discernitur; apud illam dyas lineam facit, mihi linea in longitudinem ducta latitudini nihil prorsus acquirit. superficies item mihi tam longe lateque diffusa sine profunditate censetur, illi numerus, qui cunctis accedere speciebus gregatim singulatimque potest, nisi rebus incidat, incorporeus invenitur. ergo incorporea utriusque principia. 708 Verum primae apud me formandorum schematum partes duae: una, quae dicitur planaris, quam ἐπίπεδον graece soleo memorare, alia solida, quam στερεόν dicimus. et prioris principium est σημεῖον, quod punctum vel signum latiariter appellatur, consequentis superficies, quae ἐπιφάνεια dicitur. punctum vero est, cuius pars nihil est, quae si duo fuerint, linea interiacente iunguntur. linea vero est, quam γραμμήν vocamus, sine latitudine longitudo. 709 linearum aliae directae sunt, quas εὐθείας dico, aliae in gyrum reflexae, quas κυκλικάς, nonnullas etiam ἑλικοειδεῖς, alias καμπύλας pro obliquitate discrimino. quae tamen lineae punctis utrimquesecus includuntur, sicuti ipsae quoque superficiem circumcingunt. superficies est, quae longitudinem et latitudinem tantum habet, profunditate deseritur, ut est color in corpore; hanc ἐπιφάνειαν Graeci dixere, et, ut dixi, eius termini lineae sunt, sive plana sit sive sinuosa. 710 Planus autem fit angulus in planitie duabus lineis se invicem tangentibus et non unam facientibus ad alterutram inclinationem. quando autem quae intra se tenent angulum lineae [et] directae fuerint, directilineus dicitur angulus, ut Graece εὐθύγραμμος. quando autem directa super directam iacentem stans dextra laevaque angulos aequales fecerit, directus uterque est angulus, et illa superstans perpendicularis dicitur, sed Graece κάθετος. angulus maior directo obtusus dicitur, minor directo acutus. terminus est res, quae alicuius est definitio. forma est res, quae ex aliquo vel aliquibus terminis continetur. 711 Circulus est figura planaris, quae una linea continetur. haec linea περιφέρεια appellatur, ad quam ex una nota intra circulum posita omnes directe ductae lineae aequales sunt; punctum autem est circuli media nota. diametros est directa linea quaedam per punctum supra dictum ducta, quae orbem aequalibus partibus dividit. hemicyclium est figura, quae diametro et peripheria media, quam eadem diametros distinguit, continetur. lineae tres directae diversa positione faciunt trigonum, quattuor tetragonum, multae polygonum. et eae planae figurae dicuntur. quarum sunt genera tria, quorum unum directis lineis clauditur, quod Graeci εὐθύγραμμον vocant; aliud, quod inflexis, quod καμπυλόγραμμον dicunt; tertium, quod directis simul curvis lineis aptatur, quod μικτόν dicunt. 712 εὐθύγραμμος igitur et τρίπλευρος et τετράπλευρος et πολύπλευρος dicitur. τρίπλευρος tres habet formas; nam trigonus aut ἰσόπλευρον <est>, quod latine aequilaterum dicitur, quod tribus paribus lineis lateribusque concurrit: aut ἰσοσκελές, quod ex tribus lineis duas aequales habet, quibus quasi cruribus insistit, denique aequicrurium vocitatur: aut σκαληνόν, quod omnes tres lineas inter se inaequales habet. εὐθύγραμμος item τετράπλευρος quinque species habet: primam, quae quattuor aequalibus lineis et directis angulis sustentatur, quod schema tetragonon dicitur: secunda species, quae directiangula est, non aequilatera, et dicitur ἑτερομήκης: tertia aequilatera est, non tamen directiangula, et dicitur ῥόμβος: item quae ex adverso sibi latera aequalia et contrarios angulos invicem sibi aequales habeat et neque omnia latera invicem sibi aequalia neque angulos directos, et dicitur ῥομβοειδής; extra has formas quicquid quadrilaterum est τραπέζιον vocatur. parallelae sunt directae lineae, quae in eadem planitie constitutae atque productae in infinitum nulla parte in se incidunt. dictum de tetrapleuris, quorum similitudo polypleura schemata potest docere. in his autem pentagona, hexagona et cetera euthygrammi generis continentur. 713 Sequitur secundum schematum genus, quod curvis lineis informatur, quod καμπυλόγραμμον appellatur, cuius species duae sunt: una, quae integri circuli rationes tenet (nam integer est, cum ad eius circumferentiam a puncto centrali lineae protentae undique aequales sibi sunt); alia, quae obducti circuli diversitates ostendit. 714 tertium genus est planorum schematum, quod μικτόν vocant, quod partim curvis lineis, partim directis includitur, ut est semicirculus, cuius, ut supra dixi, gyrum curva linea facit et alia directa, quae linea, sicut dixi, diametros dicitur, latine distermina, quae si in circulo pleno sit, per centrum eius ad utramque circumferentiam pervenit. 715 In his generibus planorum alia schemata dicuntur ergastica, alia apodictica. ergastica sunt, quae faciendae cuiuslibet formae praecepta continent; apodictica, quae probandi, quod asseverant, afferunt documenta. verum Graecis nominibus sic appellantur: primus συστατικός, secundus τμηματικός, tertius ἀνάγραφος, quartus ἔγγραφος, quintus περίγραφος, sextus παρεμβολικός, septimus προσευρετικός. συστατικός est, <qui docet, quemadmodum propositae lineae adiungi et constitui possit trigonus. τμηματικός est,> qui docet, quibus argumentis lineas praecidamus ad imperatum modum. ἀνάγραφος dicitur, quo docetur, quibus argumentis propositae lineae adiungi et adscribi possit reliquum schema, quod imperatum est. ἔγγραφος est, qui monstrat, quibus argumentis dato circulo verbi gratia imperatum trigonum vel quid aliud in medio possimus convenienter adscribere. περίγραφος tropus est, qui docet, quemadmodum datum circulum verbi gratia quadrato concludamus schemate. παρεμβολικός est, qui docet, quemadmodum verbi gratia dato tetragono immittamus datum trigonum, ut tetragoni spatia crescant, non schema mutetur. προσευρετικός tropus est, qui docet, quemadmodum verbi gratia inter datas impares lineas inveniamus mediam, quae tantum cedat maiori lineae, quantum praecedit minorem. hi sunt tropi generales ergasticorum schematum. 716 apodictici autem tropi ideo transeuntur, quod mihi cum 'Dialectica, quam audistis, communes sint. sed omnia schemata quinque partibus [communes sint] explicantur, quae a Graecis sic appellantur: prima πρότασις, secunda διορισμός, tertia κατασκευή, quarta ἀπόδειξις, quinta συμπέρασμα. latine autem sic possumus interpretari: prima schematis propositio, secunda determinatio quaestionis, tertia dispositio argumentorum, quarta demonstratio comprobatioque sententiae, postrema conclusio. hoc de generibus planorum dictum sit; ad theorematum membra redeamus; nam utique membra sunt linea et angulus. 717 Angulorum natura triplex est; nam aut iustus est, aut angustus, aut latus. iustus est, qui directus et semper idem: angustus autem acutus est et semper mobilis; latus vero obtusus mobilisque similiter. nam cum latior fuerit directo sive multum sive exiguum, obtusus tamen erit, et cum moveris, in forma eadem permanebit, quia mobilitas in lineis constat, cum maiores minoresve formantur. huius autem collationis quattuor sunt species: prima dicitur ἰσότης, secunda ὁμόλογος, tertia ἀνάλογος; quarta ἄλογος. ἰσότης est cum duae lineae pares uni mediae duplo parilive conferuntur; ὁμόλογος, cum collata consentiunt; ἀνάλογος, cum linea ab alia duplo victa aliam tantundem superat; ἄλογος vero est, quae neque aequalitate vel media tertiave parte neque duplo triplove alteri ullave parte consentit. 718 omnis autem linea aut ῥητή dicitur aut ἄλογος. ῥητή autem illa est, quae prior proponitur, aut quae propositae lineae communi mensura confertur; ῥητόν autem dicitur quicquid convenit. proposita autem linea, quamvis collata non sit, tamen quia adhuc non est ἄλογος alii collata, et habet quiddam quod ex se sola perficiat rationabiliter, appellatur ῥητή. ἄλογος autem iam collata linea efficitur, si dissonare per omnia reperitur. 719 lineas autem, quae sibi consentiunt, symmetras dicimus; quae non consentiunt, ametras. et non mensura sola, sed et potentia symmetras facit, et dicuntur δυνάμει σύμμετροι; in mensura autem pares μήκει σύμμετροι appellantur. ergo cum tam mensura quam potentia conferantur, omnes, quae vel potentia vel mensura discrepant, ametrae sunt. 720 ex his alogae tredecim fiunt, quarum prima dicitur μέση ἄλογος, secunda ἐκ δυοῖν ὀνομάτων ἄλογος; huius species sunt sex, quarum prima dicitur πρώτη ἄλογος, secunda similiter δευτέρα, item τρίτη et ceterae deinceps. item tertium genus dicitur ἐκ δύο μέσων πρώτη ἄλογος et similiter ut supra, quartum ἐκ δύο μέσων δευτέρα ἄλογος; quintum genus dicitur μείζων ἄλογος, sextum ῥητὸν καὶ μέσον δυναμένη ἄλογος, septimum δύο μέσα δυναμένη ἄλογος, octavum ἀποτομὴ ἄλογος; huius species sunt sex: prima, secunda, tertia et deinceps dicuntur ut supra: nonum μέσης ἀποτομὴ πρώτη ἄλογος, decimum ἀποτομὴ δευτέρα ἄλογος, undecimum ἐλάσσων ἄλογος, duodecimum μετὰ ῥητοῦ μέσον τὸ ὅλον ποιοῦσα ἄλογος, tertium decimum μετὰ μέσου μέσον < τὸ> ὅλον ποιοῦσα ἄλογος. hae omnes mixtae ceteris lineis, dum aut trahunt suas aut alienas vires accipiunt, diversis rationibus certos spatiorum modos, quos Graeci χωρία appellant, demonstrant. 721 Haec de planis dixisse sufficiat. nunc de solidis, quae sterea dicimus, videamus. stereon <est> schema, quod longitudine, latitudine, altitudine constat, cuius extremum superficies est, ut in planis linea. subsistit autem solidum schema planorum schematum superficie; nam subiacenti trigono pyramis imponitur, circulo conus aut cylindros, quadro cybos, et cetera similiter. 722 sphaera sane intrinsecus capax omnium circulis subsistit, in quos resolvitur. soliditas vero efficit schemata generalia, quae dicuntur a Graecis πυραμίδες; item prisma, id est sectio, quae instar schematis est; item cybos, item conus, item cylindrus, item sphaera. his adduntur nobilia schemata ex his composita ὀκτάεδρος, item δωδεκάεδρος, item εἰκοσάεδρος. quae cuncta ut ordine suo monstremus in pulvere, haec primitus concedenda: fas sit ab omni signo ad omne signum directam lineam ducere, et terminatam directam per continuum in directam emittere, et omni centro et interstitio circulum scribere, et omnes directos angulos invicem aequales sibi esse, et omnem directam lineam terminatam quantum videtur producere, et si in duas directas lineas directa linea incidens intus et eadem parte duos angulos duobus rectis minores faciat, ex illa parte, qua sunt minores duobus rectis, directas lineas convenire. 723 communes animi conceptiones sunt tres: quae eidem aequalia sunt, et invicem sibi aequalia esse; et si aequalibus aequalia addas, tota aequalia esse; et si aequalibus aequalia adimas, aequalia esse reliqua'. 724 haec cum permissa conspiceret, lineam in abaco rectam ducens sic ait: 'quemadmodum potest super datam directam terminatam lineam trigonum aequilaterum constitui?' quo dicto cum plures philosophi, qui undiquesecus constipato agmine consistebant, primum Euclidis theorema formare eam velle cognoscerent, confestim acclamare Euclidi plaudereque coeperunt. cuius laudibus etiam ipsa Geometria plurimum gratulata, se per sectantis gloriam sublimari provehique cognoscens, ab eodem libros eius, quos casu apportare conspexerat, festina corripuit atque in ceterae astructionis doctrinaeque documentum Iovi ac senatui caelitum offerens intimavit. quo facto et doctissima cunctarum et benignissima comprobatur.Martianus Capella HOME
bnf7900.312 bnf8669.74 bnf8670.70 bnf8671.99 bnf8672.52 bnf14753.101 bsb46504.312 bsb104034.106 cec193.234 dkb332.54r med2410.54 ubbF_V_17.38r uldBPL36.82 uldBPL87.89 uldBPL88.112 uwb4.14 vat1535.5

Martianus Capella, De nuptiis Philologiae et Mercurii, V DE RHETORICA. <<<     >>> VII DE ARITHMETICA.
monumenta.ch > Martianus Capella > 6

© 2006 - 2024 Monumenta Informatik