Cassiodorus, Expositio in Psalterium, 3, in Psalmum CXXIX
|
| 1 | Canticum graduum. |
|
| 2 | Nisi consuetudo Ecclesiae sollicita mente recolatur, potest quaestio nonnulla suboriri, cur in gradu undecimo collocatus propheta, se poenitentiae satisfactione prosternat. In tali enim culmine constitutus, et evectus ad gloriam sempiternam, trepidationem adhuc habere potuit, non ruinam. Similis enim ratio in centesimo vigesimo septimo psalmo reddita est, cum timorem Domini per omnes gradus in hoc mundo sanctis diximus convenire personis. Dicit etiam Ecclesia in centesimo vigesimo octavo: Saepe expugnaverunt me a iuventute mea; et paulo post, Supra dorsum meum fabricaverunt peccatores, multasque calamitates ascendens populus iste dinumerat, quas adhuc sustinebat in mundo. Ita et hic quidquid in excelsum propheticus animus tendit, amplius se pia humilitate prosternit; ut adhuc mente curvatus ascenderet, si praesumptionem de meritis non haberet. Conscius enim conditionis humanae adhuc se humilius quam pridem subdiderat, inclinavit, quia nemo potest effugere peccatum, qui in fragili probatur corpore constitutus. Quando enim non aut cogitatione delinquimus, aut verborum superfluitate peccamus, aut improvida actione delabimur? Una est ergo securitas in hoc saeculo viventi, iugiter piis precibus inclinari; ut qui a culpa esse non possumus liberi, per munera pietatis mereamur absolvi. |
|
| 3 | Divisio psalmi. |
|
| 4 | Videns propheta plus mente quam corpore, ne magnis delictorum fluctibus obrueretur, exordio facto clamat ad Dominum, ut de profundo peccatorum liberetur, benevolentiam boni Iudicis quaerens de calamitatibus indicatis: quoniam nullus potest esse salvus, nisi qui divina clementia fuerit absolutus. Sequitur compendiosa conclusio, narrationem et caetera praetermittens: quoniam si opportune adhibeantur, exornant; si incongrue intromittantur, horrescunt. Secutus est ergo bonus magister utile devotumque compendium; cito ad gratulationis gaudia venit, ut agnoscerent poenitentes quanta gratia suscipiuntur, quibus tam velox medicina praestatur. |
|
| 5 | Expositio psalmi. |
|
| 6 | (Vers. 1.) De profundis clamavi ad te, Domine, Domine, exaudi orationem [mss. A., B., et ed., vocem] meam. Profundum est quasi porro fundum, cuius ima omnino demersa sunt. Hinc ad Dominum propheta clamavit, ut facilius potuisset audiri. De isto profundo gloriosas fudit lacrymas Petrus; de isto Publicanus pectora culpanda tundebat, qui sic in altum venerat peccatorum, ut nec oculos levaret ad coelum: de isto denique loco Ionas tacitus vociferabatur ad Dominum, qui in ventre ceti positus, infernum vivus intraverat. Cetus enim prophetae oratorium fuit, naufrago portus, inter undas domus, felix in desperatione subsidium. Non enim glutitus est in escam, sed in requiem possidendam; et miro novitatis exemplo venter ille ferinus reddidit pabulum illaesum, non solita iniuria decoctionis absumptum; sicut in libro suo ipse testatur, dicens: Et praecepit Dominus pisci magno ut deglutiret Ionam: et erat Ionas in ventre piscis tribus diebus et tribus noctibus, etc. (Ionae II, 1): ubi orationes quoque suas prophetica veritate narravit. O poenitentia nimis et absolute gloriosa, humiliatio quae nescit cadere, luctus qui corda laetificat, lacrymae quae animam rigant. Profundus denique iste nescit inferos, qui transmittit ad coelos. Quapropter virtutem sanctae orationis intende: quia tanto se credit celerius audiendum, quantum de imis penetralibus clamabat ad Dominum. Denique sic sequitur, Domine, exaudi orationem meam. Ipsi sunt enim Altissimo viciniores, qui sanctae humilitatis se visceribus abdiderunt. Sic cum de profundo oraret, ad Altissimi Redemptoris celeriter dona pervenit. |
| 7 | Vers. 2. Fiant aures tuae intendentes in orationem servi tui. Pulcherrima supplicatione placatum sibi Iudicem reddit, ut petitionibus suis clementissimus praestaretur auditus. Sed cum sit oculorum intendere, hic auribus datum est; scilicet quia virtus eius et naturae potentia singularis nec auribus audit, nec pedibus ambulat, nec oculis videt, nec ore gustat, nec naribus odoratur, sed incomprehensibili virtute operatur ista quae dicta sunt. Nam cum sit Deus spiritus, sicut de ipso legitur: Spiritus est Deus [Ioan. IV, 24], aeternus, omnipotens, penetrans et continens omnia quae ab ipso creata sunt, ubique plenus, ubique totus, de se et per se coruscus; ex nostra tamen consuetudine virtus qua videt oculi dicuntur, virtus qua audit aures appellantur, virtus qua perficit manus vocantur, et his similia quae per allegoriam divinis operationibus applicantur. Cum enim dicit, servi tui, misericordia boni Iudicis commovetur [ed., commonetur]: ne patiatur abiicere, quem se cognoscit fideliter invocare. |
| 8 | (Vers. 3.) Si iniquitates observaveris, Domine, Domine, quis sustinebit? Ecce iam profundus ille detectus est, unde clamabat ad Dominum. Iniquitatem enim vult intelligi omne peccatum quod potest aliqua pravitate committi. Iniquum est enim quod iustum non est. Et quis a tali complexione reddatur exceptus, nisi solus ille qui iugiter potuit implere iustitiam? Nam et sancti viri cum devota se conversatione tractare videantur, tamen culpas ex toto declinare non possunt, quando et otiosus sermo reatus est, et in crastinum cogitare peccatum est, somnis eludi, incongrua subito cogitatione compleri, et caetera huiuscemodi. Videns ergo propheta nullum esse qui non aut cogitationibus superfluis excedat, aut vacuo sermone delinquat, aut inanibus actibus occupetur, territus clamat ad Dominum, iustitiae ipsius non sufficere genus humanum, nisi misericordiae suae praestet auxilium. Quis sustinebit? quasi pondus immensum, quasi molem intolerabilem, quasi flammam consumptibilem. Merito enim iustitiam Domini sibi importabilem dicebat, qui actuum suorum consideratione eius iudicia formidabat. Quae figura Graece dicitur diaporesis, Latine dubitatio, cum habemus ambiguum, si possit inveniri quod quaeritur. |
| 9 | (Vers. 4.) Quia apud te propitiatio est, et propter legem tuam sustinui te, Domine. Territus autem iustitia Domini, per quam poenas nulli fas est evadere, ad patronam misericordiam convolavit. Non est enim in nostris actibus ut mereamur absolvi, sed ipsius propitiationis est, ut confitentem reum liberare dignetur. Sed si nomen istud diligentius perscruteris, propitiatio fuit quando pereunti mundo Deus Filii sui incarnatione subvenit; ut humanum genus absolveret, quod erat peccatis nectentibus obligatum. Sequitur, et propter legem tuam, sustinui te, Domine. Propitiationi lex videtur esse contraria, quia lex peccatum detegit, reum designat, totumque sibi hominem reddit obnoxium, sicut Apostolus dicit: Peccatum autem non cognovi, nisi per legem; nam concupiscentiam nesciebam, nisi lex diceret: Non concupisces [Rom. VII, 7]. Sed illam legem hic debemus advertere, id est evangelicam iussionem, quae dicit: Invicem onera vestra portate, et sic adimplebitis legem Christi [Galat. VI, 2]. Haec est ergo lex, quam se propheta commemorat sustinere, per quam se iure credebat esse salvandum. Nam et ipsum quod dicit, sustinui, indicat charitatem, quae totum sustinet, totum patitur, et spem suam desideranter exspectat; haec salutariter inflammat corda fidelium, haec perfectos efficit utique Christianos. |
| 10 | (Vers. 5.) Sustinuit anima mea in verbum tuum; speravit anima mea in Domino. Repetitio ista superioris sensus explanatio est; ut in anteriore versu legem Novi Testamenti dictam fuisse cognosceres, quando et ipsum Verbum, id est Dei Filium hic positum evidenter cognosceres. Sustinuit ergo Verbum, quia incarnationem Domini credebat esse venturam. Nemo enim sustinet, nisi qui promissum cupit accipere. Et ne hoc verbum transitorium aliquem putares esse sermonem, addidit, speravit anima mea in Domino. Verbum enim Dei, omnipotens est Filius, de quo scriptum est: In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum [Ioan. I, 1, 2]; quod ultimis temporibus de Maria Virgine incarnationem sumens, propter interitum generis humani auferendum, nasci dignatum est. |
| 11 | (Vers. 6.) A custodia matutina usque ad noctem speret Israel in Domino. |
| 12 | Vers. 7. Quia apud Dominum misericordia, et copiosa apud eum redemptio. Explicitis sub omni decore principiis, ad conclusionem psalmi laetissimus venit. Nam securus de suis delictis redditus, iam populis praedicat, ut per universam vitam in Domino Christo debeant sperare, quia Ecclesiae suae molestissimas passiones in aeterna potest gaudia commutare. Custodia matutina est manifestatio illa Domini Salvatoris, quando sepulcrum custodientibus Iudaeis resumpti corporis veritate surrexit. Noctem vero significat huius saeculi terminum, ut usque ad mundi finem in spe Domini debeat universalis Ecclesia perdurare. Sed dum hoc Israeli generaliter dicitur, unusquisque fidelissimus de fine proprio commonetur. Et considera quia dixit: A custodia, ut ab adventu Domini eius manifestato nomine amplius debeat obediri. Sequitur, Quia apud Dominum misericordia, et copiosa apud eum redemptio. Reddita est causa mirabilis quare Israel debuisset sperare in Domino: quia in eius manu misericordia est, quae potest ex perverso iustum facere, ex imbecillo immortalem, ex carneo angelis similem. Hoc enim ille de nobis consuevit ostendere, ad quod humana natura per se non potest pervenire. Addidit etiam, copiosa redemptio, ut pretiosus ille sanguis tanta fuerit ubertate ditissimus, quatenus totius mundi peccata redimeret; et velut quodam diluvio salutari orbem terrarum a suis sordibus expiaret. Versus autem duos ideo in uno posuimus, quia sic sibi copulati sunt, ut mutua coniunctione declarentur. |
| 13 | (Vers. 8.) Et ipse redimet Israel ex omnibus iniquitatibus eius. Ille quem superius dixerat misericordem atque copiosum, hic iam quid sit facturus ostenditur. Redimet itaque Israel sanguine pretioso: sanguis qui purificat non cruentat, qui non maculat sed emundat; sicut Ioannes apostolus dicit: Sanguis Iesu Christi mundat nos ab omni delicto [I Ioan. I, 7]. Sed cum dicitur, ipse redimet, nullam possibilitatem in homine ut evadere potuisset, ostendit. Ipsae sunt iniquitates quas superius nolebat intendi: quoniam si illae fuissent respectae, redimi nullatenus iste potuisset. Sive (ut quidam dicere voluerunt) redemptio Israel tempus illud significatur quando in fine saeculi, Elia conspecto, Iudaeorum creditura est multitudo; sicut et Malachias propheta commemorat, dicens: Et ego mittam vobis Eliam prophetam, antequam veniat dies Domini magnus et praeclarus [Malac. IV, 5]. Sed quid istis proderit cum alter evaserit, quando gravius torquebitur qui solus reus correctis posteris invenitur? Multo melius si praecederent fide, qui praelati sunt tempore. |
|
| 14 | Conclusio psalmi. |
|
| 15 | De profundo quidem psalmus iste fecit initium, sed ad altitudinem magnam velut sol provectus ascendit; ut agnoscamus quam utilitatem habeat poenitentia, quae in tali culmine cognoscitur collocata. Et ideo consideremus quam noxia sit superbia, cui non desinit frequens obviare medicina. Violento morbo non unum medicamen apponitur, sed contra eum multiplici curiositate tractatur. Nam et illa arbor saepius securibus caeditur, quae per auras tenues magna libertate luxuriat. Hoc enim malum superbiae sexta poenitentiae bipenne percussum est, et nutantia ramorum membra tremuerunt, sed in subsequenti septima sic conciditur, ut in terram protinus elisa frangatur. Redeo ad illos qui poenitentiam agere in vitae suae fine fastidiunt. Ecce nusquam legis esse prohibitum quod a perditis hominibus dicitur negligendum; imo semper commonemur ut nunquam ab ea, desidia faciente, cessemus. Horreamus ergo superbiam quae angelum de gratia supernae suavitatis eiecit; amemus humilitatem quae ad coelos fideles extulit; velociter confiteamur quod male fecimus, ne possimus incurrere quod meremur. |