Cassiodorus, Expositio in Psalterium, 2, in Psalmum XC
|
| 1 | Laus cantici David. |
|
| 2 | Quando laus cantici dicitur, non commune aliquid sentiatur. Laus intelligi potest et humana praedicatio; sed laus cantici animadverti non potest nisi divina laudatio. David autem hic, ipsum prophetam debemus advertere, qui primam partem huius psalmi suavi relatione dicturus est. Amoenus admodum et ipsarum promissionum varietate dulcissimus: cuius undecimum et duodecimum versum diabolus ipsi Domino Salvatori, cum eum tentasset, obiecit. Hunc hymnum daemonibus pia confidentia semper opponimus, ut a nobis potius inde vincantur, unde contra Creatorem suum dolose aliqua dicere tentaverunt. |
|
| 3 | Divisio psalmi. |
|
| 4 | In prima parte Psalmista profitetur omnem fidelissimum divina protectione vallari. Secunda laudem decantat Domino Salvatori. Tertia verba sunt Patris ad omnem fidelem, quem in se devotissime sperare cognoscit, et in mundo isto defensionem, et in futuro illi [ed., ille] praemia compromittens. |
|
| 5 | Expositio psalmi. |
|
| 6 | (Vers. 1.) Qui habitat in adiutorio Altissimi, in protectione Dei coeli commorabitur. Hic denuo categoricus syllogismus ita sublevat caput: Iustus habitat in adiutorio Altissimi. Omnis qui habitat in adiutorio Altissimi, in protectione Dei coeli commorabitur. Iustus igitur in protectione Dei coeli commorabitur. Nunc verba psalmi tractemus. Posito sancto David in contemplatione coelesti, talis subito persona monstrata est, quae tota mentis puritate devota superna iugiter protectione gauderet: cui multa beneficia divinitus asserit esse collata, ut ad devotionem Domini mens nostra ardentius incitetur, quando fidelibus spes magna promittitur. Quae figura dicitur diatyposis, id est expressio habitus, ubi rebus personisve subiectis et formas ipsas et habitus exprimimus. Qui habitat, confirmative pronuntiandum est, id est qui iugiter commoratur. Habitare enim permanentis est, non discedentis; sed qui totam spem suam non in propriis viribus ponit, sed in Altissimi voluntate constituit, sequitur absoluta promissio, quoniam talis vir modis omnibus protegatur a Domino. Et inspiciendum est quod dicit, in adiutorio, ut designet intentionem verissimi Christiani laboriosa Domino contentione servire. Et intuere quemadmodum singulis verbis res magnae resignatae sunt. Dicit enim: Qui hic habitat, illic commorabitur; id est, qui in isto saeculo ab ipso non discedit, in illa semper perennitate mansurus est. |
| 7 | (Vers. 2.) Dicet Domino: Susceptor meus es, et refugium meum Deus meus, et sperabo in eum. Hoc dicit ille qui de animo suo noxias praesumptiones abiiciens, solum sibi credit utile, quod dignatur pietas superna praestare. Nam qui dicit: Susceptor meus es, totum se confirmat in eius beneficia proiecisse, ut de felici quadam familiaritate glorietur. Item qui dicit: et refugium meum Deus meus, nullum sibi aliud esse profitetur auxilium: sed quando huius saeculi tempestatibus quatitur, ad portum divinae misericordiae se confugere velle testatur. Et ne crederes post susceptionem beatam et refugium salutare non esse iam aliquid expetendum, sequitur, et sperabo in eum: ne quis in se fragilissimo debeat aliquando praesumere, sed in illo semper qui probatur omnia continere. Hoc si Adam fuisset secutus, nec sibi conquisiisset reatum, nec suis posteris transmisisset interitum. |
| 8 | (Vers. 3.) Quoniam ipse liberavit me de laqueo venantium, et a verbo aspero. Causam dicit divini muneris, quia ipse nos ab inimicorum sive spiritualium sive carnalium potest liberare versutiis, comparatione facta venantium, qui ad capiendas feras retium laqueos ponunt, ut ignorantes possint dolosis insidiis irretire. Sequitur, et a verbo aspero. Verbum asperum est omne dictum quod contra regulas divinas tanquam lethiferum poculum propinatur. Nam etsi per iniurias aut irrisiones a bono proposito divertamur, verbum est utique asperum, suaque acerbitate durissimum. Et iterum si audiatur sermo blandus fellito melle conditus, acerbe illud debemus suscipere, quia divinis probatur iussionibus obviare. Nam frequenter illa plus decipiunt quae mollissimis sermonibus intimantur. Ab hac ergo asperitate gravissima et amara dulcedine liberat Dominus nos, quando in via ipsius gradimur, nec dextera laevaque divertimus, ubi a diabolo positos laqueos esse cognoscimus. In via enim, id est in ipso Christo ausvis non est ponere, ubi fideles non praevalet sauciare. |
| 9 | (Vers. 4.) Scapulis suis obumbrabit tibi, et sub pennis eius sperabis; scuto circumdabit te veritas eius. Per hunc versum et duos alios qui sequuntur, personae illi sanctissimae quam propheta superius introduxit, quam pulcherramis allusionibus Domini beneficia compromittit! ut cuius prius mores probaverat, eius praemia digna narraret; quae nostra debet curiositas indagare, si tamen (ipsius gratia suffragante) dignum possimus aliquid invenire. Scapulae Domini sunt operationes mirabilium, per quas velut quibusdam humeris virtus divina monstratur. Pennae sunt monita prophetarum, quae si pura mente recipiantur, fideles animas ad coelos usque perducunt. Quaeres forsitan quid ista praestabit obumbratio, ut per diem sol non urat te, neque luna per noctem? Item quid pennae Dominicae conferant? Utique protectionem Domini, quam velut maternam pietatem inter mundi pericula te habere cognoscas, sicut et alibi scriptum est: Ierusalem, Ierusalem, quoties volui congregare filios tuos sicut gallina pullos suos sub alis suis, et noluisti [Matth. XXIII, 37]? Scuto circumdabit te veritas eius. Scutum istud humanum illam partem tantum ex qua opponitur, tegit: clypeus vero divinus undique nos quasi murali munitione circumdat atque defendit. Veritas autem incarnatio Christi Domini advertenda est, sicut legitur: Veritas de terra orta est [Psal. LXXXIV, 12]; quae nos et scapulis obumbrat, et sub pennis suis sperare facit, et scuti protectione custodit. |
| 10 | (Vers. 5.) Non timebis a timore nocturno. |
| 11 | (Vers. 6.) A sagitta volante per diem, a negotio perambulante in tenebris, a ruina et daemonio meridiano. Sicut dixit superius genera defensionum, ita nunc in his duobus versibus denuntiat periculorum modos: quia multo gratior salus fit, cum evitata cognoscitur discriminum multitudo. Timor itaque nocturnus est haereticorum tenebrosa suasio. Sagitta volans per diem manifesta persecutio tyrannorum. Negotium in tenebris, cum pravo studio perquiritur, unde bene credentium cordis oculus obcaecatur. Daemonium meridianum est immane periculum fervore persecutionis accensum: ubi ruina plerumque metuitur, quando infirmitas humana superatur. Ruina enim dicta est, quasi repetens ima. Sed per has omnes allusiones definitionesque rerum illud evidenter ostenditur, quia nihil horum metuere possumus, quando Domino protegente salvamur. |
| 12 | (Vers. 7.) Cadent a latere tuo mille et decem millia a dextris tuis: ad te autem non appropinguabit. Cum de viro fidelissimo in prima parte loqueretur, quoniam membra capiti suo connexa sunt, in secunda parte venit ad Dominum Christum, ut illos quos Dei famulis insidiatos esse dixerat, peccatorum suorum retributionem subituros esse monstraret. Sed hunc versum paulo sollicitius inquiramus. Non enim possunt a latere Domini, vel a dextris eius cadere, qui iam in beatorum numero praedestinati esse noscuntur: sed hoc de praesumptoribus bene dicitur, qui illud se consequi credunt, quod minime promerentur. Cadent dixit, quasi de alta beatitudine corruent, quam sibi temeraria, non fidelis anima promittebat. Latus autem est Domini Salvatoris corona iustorum, quae cum ipso (sicut promisit apostolis) in resurrectione iudicabit. Nam hodieque quando iudices petimus ab imperatore vel rege, sic eis dicimus: Mittite a latere vestro, id est qui vobiscum habet fidelissima devotione consilium. Latus enim dictum est, eo quod sub brachio lateat. Et quia spes hominum inaniter sibi promittit excelsa, ex illa gloria eos dicit esse casuros, qui sibi supra merita sua talia pollicentur. Et quoniam isti rari sunt qui tantam ac talem spem habere noscuntur, mille a latere eius asserit esse casuros, ab illa scilicet summitate iudicationis. A dextris autem, quia multi putant se ad dexteram collocandos, decem millia testatur inde ruituros, quoniam et ipsi falsa opinione conceperant, quod in suis meritis non habebant. Haec autem sententia illos specialiter verberat qui aliquo bono prosperitatis inflantur, et sanctos se putant esse, cum non sint. Mille autem et decem millia finitum pro infinito numerum ponit. Sequitur, Ad te autem non appropinquabit; hoc est quilibet ex ipsis qui sibi regnum Dei fallaciter pollicentur: qui revera longe erunt a Domino, quoniam dum spem habent in meritis suis, ad satisfactionis remedia non recurrunt. |
| 13 | (Vers. 8.) Verumtamen oculis tuis considerabis, et retributionem peccatorum videbis. Oculis tuis, dixit divinum illum lucidum perspicabilemque conspectum, quo hominum merita iudicantur. Iustitia enim divina considerantur homines, qui sunt ad sinistram vel ad dexteram collocandi. Sequitur, Et retributionem peccatorum videbis; hoc est quod superius dixit: Oculis tuis considerabis. Illa enim consideratio erit retributio meritorum. Videbis, id est, videri facies; sicut est illud: Dominus de coelo prospexit super filios hominum, ut videat si est intelligens aut requirens Deum [Psal. LII, 3]. |
| 14 | (Vers. 9.) Quoniam tu es, Domine, spes mea; altissimum posuisti refugium tuum. Cum supra de peccatorum retributione loqueretur, subito intulit, Quoniam tu es, Domine, spes mea, quod sensus superior non habebat. Quae figura dicitur paradoxon, quando exitus inopinatus vel non exspectatus ingeritur. Intendamus autem sollicitius quid sit quod dicit propheta, Quoniam tu es, Domine, spes mea: quia resurgente Domino spem resurrectionis membra reliqua perceperunt, quae erant posita in morte peccati. Praecessit enim in Capite, quod corpus reliquum in se sperare debuisset. Verum ista spes resurrectionis sancto viro ideo facta est, quia et ipse Dominus Salvator per id quod mortuus est, refugium suum noscitur in Altissimo posuisse, sicut in trigesimo psalmo iam dictum est: Esto mihi in Deum protectorem, et in domum refugii, ut salvum me facias [Psal. XXX, 3]. Unde merito sequitur illius exemplum, per quem se in aeternum noverat esse victurum. |
| 15 | (Vers. 10.) Non accedent ad te mala, et flagellum non appropinquabit tabernaculo tuo. Hic beatitudo assumptae humanitatis potenter exponitur: quia dum in hoc mundo a Iudaeis et convicia pertulerit et flagella, dicit, tabernaculo eius, id est, sancto corpori nihil mali appropinquare potuisse. Merito, quia flagellum est ultio divina, quod solet humana crimina resecare; sicut alibi legitur: Multa flagella peccatorum [Psal. XXXI, 10]. Hoc ergo supra illum verissime dicitur non venisse, qui se probatus est immaculata conversatione tractare. Hic enim flagellum positum est, quod delicta castigat, quod improbos actus ulciscitur; et ideo negatum est per flagellum Christo Domino proximasse peccatum. Quod genus locutionis schema dicitur hypallage, quae et in saecularibus frequenter invenitur voluminibus et divinis. |
| 16 | (Vers. 11.) Quoniam angelis suis mandavit de te, ut custodiant te in omnibus viis tuis. |
| 17 | (Vers. 12.) In manibus portabunt te, ne unquam offendas ad lapidem pedem tuum. In his duobus versibus verba sunt quae Domino Christo diabolus, de eius divinitate dubitans, cum eum tentare praesumpsisset, obiecit. Sed ubi ille cecidit, nos sollicite gradiamur: quoniam cautela sequentis est praecedens lapsus alienus. Saepe diximus in Domino Salvatore duas naturas, id est Dei et hominis unitas atque perfectas in una eademque permanere persona, ita ut unus esse Dei Filius et praedicetur ab omnibus et credatur, sicut et Patres nostri veritatis ipsius illuminatione docuerunt, dicentes: Solus ex Trinitate Filius formam servi accepit, quae forma illi ad unitatem personae coaptata est; id est, ut Filius Dei et Filius hominis unus sit omnipotens Iesus Christus: ne non Trinitas, sed (quod absit) quaternitas praedicetur. Hinc est quod quando humilia de ipso dicuntur, humanitati sunt sine dubio deputanda: quando aliquid potentius tonat, divinis virtutibus convenit applicari; quod hic et inferius utrumque servatum est. Nam quod legitur, angelis mandatum, ut eum debeant custodire, infirmitatis humanae est, sicut Evangelium quoque testatur: Apparuit autem illi angelus de coelo confortans eum [Luc. XXII, 43]. Et ut ipsam hominis naturam perfectissime declararet, adiecit, ne offendas ad lapidem pedem tuum; id est, ne in legem quae in lapideis tabulis scripta videbatur incurreret, quam venerat gentes edocere, eiusque plenitudinem salutari integritate firmare. |
| 18 | (Vers. 13.) Super aspidem et basiliscum ambulabis, et conculcabis leonem et draconem. Hic iam divina virtus exprimitur, quae tantis rebus saevientibus imperavit. Nam omnia ista nomina diabolo congruenter aptantur: aspis est, dum occulte percutit; basiliscus, cum palam venena disseminat; leo, dum persequitur innocentes; draco, cum negligentes impia voracitate deglutit. Verum haec omnia glorioso adventu Domini pedibus ipsius prostrata iacuerunt. Solus enim tam ferocia valuit subdere, qui Patri coaeternus et consubstantialis secundum divinitatem probatur existere. Haec si diligenter sanctorum Patrum praedicatione tractemus, nec aliqua dementium haeretica pravitate turbemur, omnia nobis, sicut dicta sunt, absoluta veritate constabunt. |
| 19 | (Vers. 14.) Quoniam in me speravit, liberabo eum; protegam eum, quoniam cognovit nomen meum. Venit ad tertiam partem, ubi Dominus Pater iustissimo illi viro qui in prima parte noscitur introductus, clementi dignatione respondit, ut corda fidelium tali promissione roboraret. Hunc ergo beatum, qui habitat in adiutorio Altissimi, liberaturum se a malis saeculi istius compromittit, quoniam spem suam in ipsius virtute reposuit. Sequitur, protegam eum quoniam cognovit nomen meum. Exponit quomodo eum liberandum esse promiserit; scilicet ut protectus ab omnibus insidiis diaboli reddatur alienus. Causam quoque piae liberationis adiunxit, quoniam cognovit nomen meum. Cognoscit nomen Patris, qui Filium non putat esse minorem, nec creaturam aestimat (ut quidam dementissimi volunt), sed Creatorem potius mentis integritate profitetur. |
| 20 | (Vers. 15.) Invocabit me, et ego exaudiam eum; cum ipso sum in tribulatione, eripiam eum et glorificabo eum. Beato isti qui in ipsius protectione confidit, singulare praemium Dominus compromittit, ut eum invocatus exaudiat, et duplici modo profutura concedat. Dicit enim, cum ipso sum in tribulatione, quod ad istum respicit mundum, ubi ferventius angustiis mens devota tribulatur; sic et ipse in Evangelio promittit: Ecce ego vobiscum sum usque ad consummationem saeculi [Matth. XXVIII, 20]. Et vide quid sequitur, eripiam eum et glorificabo eum. Ereptus utique ex hoc mundo glorificandus est iustus, quando in illa beatitudine collocatur, ubi iam locum tribulatio non habebit. |
| 21 | (Vers. 16.) Longitudine dierum adimplebo eum, et ostendam illi salutare meum. Adhuc exsequitur praemia quae promittit beato. Longitudo enim dierum vita aeterna est, quam nullus terminat finis; sed in firmamento suo stabili robore perseverat. Sequitur totius praemii finis, qui non habet finem, et ostendam illi salutare meum. Hoc est enim quod fidelibus in summa remuneratione promittitur, quia salutarem Christum Dominum contuentur. Apparens enim ille et cordis illuminatione conspectus, totam spem iustorum desideriumque complebit. Sic se et ipse in Evangelio bene credentibus pollicetur: Ostendam meipsum illis [Ioan. XIV, 21]. Hoc enim (ut quidam volunt) ipsi Christo non poterat dici, qui et salutaris est Dominus, et spes desiderata credentium: sed melius (ut frequenter dictum est) intelligatur potius a parte membrorum. |
|
| 22 | Conclusio psalmi. |
|
| 23 | Mirabilis virtus psalmi huius, quae immundos spiritus fugat. Nam unde tentare diabolus voluit, inde a nobis superatus abscedit. Memor est enim iniquus praesumptionis suae, memor est divinae victoriae. Ipse quippe et in nobis vincit, qui eum et in se propria virtute superavit. Dicatur ergo a nobis post omnes actus diei noctis adventu; cognoscat nos ipsius esse, cui se recolit ante cessisse. Nec frustra tantam gloriam psalmi huius in tali numero aestimo collocatam, quae ter trina revolutione denarii ad omnipotentem atque indivisibilem cognoscitur tendere Trinitatem. |