Orosius, V
Edition: Karl Zangemeister, 1882
Caput 19
1 Anno ab urbe condita DCLXII nondum finito sociali bello Romae primum bellum civile commotum est, eodemque anno Mithridaticum bellum etsi minus infame non tamen minus grave coeptum est.
2 equidem de Mithridatici belli spatio varie traditum est, utrum abhinc primum coeperit an tunc praecipue exarserit, maxime cum alii triginta alii quadraginta annos gestum ferant. sed quamvis isdem gesta temporibus perplexis coacervata malis exarserint, a me tamen speciatim, etsi breviter, singula proferentur.
3 Marius, Sylla consule et contra Mithridatem in Asiam cum exercitu profecturo, in Campania tamen propter socialis belli reliquias consistente, adfectavit septimum consulatum et bellum suscipere Mithridaticum.
4 quo Sylla cognito inpatiens revera iuvenis intemperataque ira percitus cum quattuor legionibus primum ante urbem consedit, ubi Gratidium Marii legatum quasi primam victimam belli civilis occidit, mox urbem cum exercitu inrupit, faces ad inflammandam urbem poposcit. omnibus metu abditis, per Sacram viam cito agmine in forum venit.
5 Marius cum permovere nobilitatem, inflammare plebem, equestrem denique ordinem perarmare adversus Syllam frustra adtemptasset, postremo servis spe libertatis et praedae ad arma sollicitatis, nequiquam repugnare ausus, tandem in Capitolium concessit. sed cum eo Syllanae cohortes inruissent, magna suorum caede diffugit.
6 ibi tunc Sulpicius Marii collega servo suo prodente prostratus est; servum vero ipsum, quod hostem indicaverat, manumitti, quod vero dominum prodiderat, saxo Tarpeio deici consules decreverunt.
7 Marius fugiens cum persequentum instantia circumsaeptus esset, in Minturnensium paludibus sese abdidit; e quibus infeliciter luto oblitus ignominioseque protractus, turpi autem spectaculo Minturnas deductus contrususque in carcerem percussorem ad se missum solo vultu exterruit.
8 deinde lapsus e vinculis in Africam transfugit sollicitatoque ex Utica filio, ubi in custodia observabatur, continuo Romam regressus Cinnae consuli societate scelerum coniunctus est.
9 igitur ad profligandam universam rempublicam exercitum sibi in quattuor partes diviserunt. tres siquidem legiones Mario datae, parti copiarum Cn. Carbo praepositus est, partem Sertorius accepit, ille scilicet Sertorius, iam hic civilis belli incentor et particeps, qui etiam hoc finito aliud post in Hispania bellum excitavit, quod per multos annos maximis Romanorum cladibus traxit. cetera vero exercitus portio Cinnam secuta est.
10 porro autem Cn. Pompeius, qui a senatu cum exercitu arcessitus, ut reipublicae opitularetur, et diu sese novarum rerum aucupatione suspenderat, contemptus a Mario vel Cinna ad Octavium alterum consulem sese contulit et mox cum Sertorio conflixit.
11 infelicem pugnam interventus noctis diremit; sescenteni ex utraque parte milites trucidati sunt.
12 postera die cum permixtim corpora ad sepulturam discernerentur, miles Pompeianus fratris sui, quem ipse interfecerat, corpus adgnovit: in concursu enim utrique cognitionem vultus galea, considerationem furor ademerat; quamvis parum sit culpae circa ignorantiam, ut videatur nescisse de fratre quem non ambigitur scisse de cive.
13 itaque victor victo infelicior, ubi et fratris corpus agnovit et parricidium suum, exsecratus bella civilia ilico pectus suum gladio transverberans simulque lacrimas et sanguinem fundens super fraternum sese cadaver abiecit.
14 Et quid hoc profuit ad confusionem crudelis incepti, quod in primo statim bellorum civilium exordio infamis fama percrebruit, concurrisse ignaros quidem fratres sed conscios cives, petisse fratrem scelere victorem spolia fratris occisi ac mox tantae immanitatis reum eodem gladio atque eadem manu per suam necem parricidium, quod admiserat, vindicasse?
15 numquid intentarum animositates partium tam triste movit exemplum ? numquid apud quemquam periculum sceleris reppulit terror erroris ? numquid haec, quae communis est etiam cum belvis, pietas et reverentia naturae? ** quod unus perimendo ac pereundo commisit, quia in se agi posset intremuit seseque ab huiusmodi incepto conscientia victus removit?
16 quin potius annis fere quadraginta consequentibus in tantum continuata sunt bella civilia, ut magnitudo laudis adpendenda ex magnitudine sceleris putaretur. omnes enim post tale documentum in tali militia parricidiorum pericula refugissent, nisi parricidia ipsa voluissent.
17 Igitur Marius coloniam Ostiensem vi ingressus omnia ibi genera libidinis avaritiae et crudelitatis exercuit.
18 Pompeius fulmine adflatus interiit; exercitus vero eius pestilentia correptus paene totus absumptus est. nam undecim milia virorum de castris Pompei mortua, sex milia autem de parte Octavii consulis siderata sunt.
19 Marius Antium et Ariciam civitates hostiliter inrupit cunctosque in his praeter proditores interfecit, bona suis diripienda permisit. post Cinna consul cum legionibus et Marius cum fugitivis urbem ingressi nobilissimos quosque e senatu et plurimos consulares viros interfecerunt.
20 Sed quota haec portio ostentatae miseriae est? ** uno verbo definisse caedem bonorum, cuius fuit tanta numerositas, tanta diuturnitas, tanta crudelitas tantaque diversitas ?
21 verumtamen aequius est me aliquid utilitatis subtraxisse causae quam tantum horroris ingessisse notitiae, sive peritis haec sive imperitis obiciantur.
22 de patria siquidem, de civibus et de maioribus nostris haec loquimur, qui his exagitati malis tam abominanda gesserunt, de quibus etiam auditis posteri perhorrescant, qui profecto nolunt ista nimis exaggerari aut sufficientis notitiae moderatione, si sciunt, aut misericordis reverentiae contemplatione, si nesciunt.
23 Igitur Marius cum interfectorum civium capita inlata conviviis, oblata Capitoliis, conlata Rostris ad spectaculum ornatumque congereret ac septimum consulatum cum Cinna tertium consule pervasisset, in exordio consularis imperii sera tandem morte praereptus est.
24 Cinna bonorum neces malorum caede supplevit. nam cum introducta per Marium fugitivorum manus insatiabilis praedandi esset nullamque partem auctoribus praedae consulibus ministraret, in forum quasi stipendii causa sollicitata, militibusque circumdata, inermis extincta est. caesa sunt illa die in foro urbis octo milia fugitivorum, idemque Cinna quarto consul ab exercitu suo interfectus est.