Caput 5 1 Anno post urbem conditam CCXLIIII Brutus primus apud Romanos consul primum conditorem regemque Romae non solum exaequare parricidio sed et vincere studuit; quippe duos filios suos adulescentes totidemque uxoris suae fratres, Vitellios iuvenes, revocandorum in Urbem regum placito insimulatos, in contionem protraxit, virgis cecidit securique percussit.
2 ipse deinde Veientum Tarquiniensiumque bello cum Arrunte, Superbi filio, congresso sibi commortuoque procubuit. 3 Porsenna rex Etruscorum, gravissimus regii nominis suffragator, Tarquinium manu ingerens, tribus continuis annis trepidam urbem terruit conclusit obsedit; et nisi hostem vel Mucius constanti urendae manus patientia vel virgo Cloelia admirabili transmeati fluminis audacia permovissent, profecto Romani conpulsi forent perpeti aut captivitatem hoste insistente superati, aut servitutem recepto rege subiecti.
4 post haec Sabini conrasis undique copiis magno apparatu belli Romam contendunt. quo metu consternati Romani dictatorem creant, cuius auctoritas et potentia consulem praeiret; quae res in illo tunc bello plurimum emolumenti tulit.
5 sequitur discessio plebis a patribus, cum, M. Valerio dictatore dilectum militum agente, variis populus stimulatus iniuriis Sacrum Montem insedit armatus. qua pernicie quid atrocius, cum corpus a capite desectum perditionem eius, per quod inspirabat, meditaretur? actumque de Romano nomine intestina pernicie foret, nisi maturata reconciliatio subrepsisset prius quam se discessio ipsa cognosceret.
6 urguet se atque inminet sibi extra illas apertas bellorum clades successu misero clandestina pernicies: quippe T. Gesonio et P. Minucio consulibus duo vel maxima omnium malorum abominamenta, fames et pestilentia fessam urbem corripuere. cessatum est paulisper a proelis, cessatum tamen a mortibus non est.
7 Veientes Etrusci graves hostes adiunctis sibi finitimorum copiis in bella surgentes obviis M. Fabio et Cn. Manlio consulibus excipiuntur: ubi post sacramentum iurationis, quo se Romani devoverant non nisi post victoriam ad castra redituros, adeo atrox certamen fuit et victis victoribusque par forma, ut, amisso plurimo exercitu occisisque in pugna Manlio consule et Fabio consulari, M. Fabius consul oblatum sibi a senatu triumphum suscipere recusarit, quia tantis reipublicae detrimentis luctus potius debebatur.
8 gloriosissima illa numero et viribus Fabiorum familia Veientanum sortita certamen quantam reipublicae orbitatem occasu suo intulerit, infamibus usque ad nunc vocabulis testes sunt fluvius qui perdidit et porta quae misit.
9 nam cum sex et trecenti Fabii, vere clarissima Romani status lumina, speciale sibi adversum Veientes decerni bellum expetivissent, spem temere sumptae expeditionis primis successibus firmaverunt: dehinc inducti in insidias circumventique ab hostibus, omnes ibidem trucidati sunt, uno tantum ad enuntiandam cladem reservato, ut miserius audiret patria perditos, quam perdidisset.
10 ad haec non Romae tantum talia gerebantur, sed quaeque provincia suis ignibus aestuabat et, quod poeta praecipuus in una urbe descripsit, ego de toto orbe dixerim :
crudelis ubique Luctus, ubique pavor et plurima mortis imago.