Vergilius, Aeneis
Edition: J. B. Greenough, 1900

Liber IX

1	Atque ea diversa penitus dum parte geruntur,
2	Irim de caelo misit Saturnia Iuno
3	audacem ad Turnum. Luco tum forte parentis
4	Pilumni Turnus sacrata valle sedebat.
5	Ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est:
6	Turne, quod optanti divom promittere nemo
7	auderet, volvenda dies en attulit ultro.
8	Aeneas urbe et sociis et classe relicta
9	sceptra Palatini sedemque petit Euandri.
10	Nec satis: extremas Corythi penetravit ad urbes
11	Lydorumque manum collectos armat agrestis.
12	Quid dubitas? Nunc tempus equos, nunc poscere currus.
13	Rumpe moras omnis et turbata arripe castra.
14	Dixit et in caelum paribus se sustulit alis
15	ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.
16	Adgnovit iuvenis duplicisque ad sidera palmas
17	sustulit ac tali fugientem est voce secutus:
18	Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus actam
19	detulit in terras? Unde haec tam clara repente
20	tempestas? Medium video discedere caelum
21	palantisque polo stellas. Sequor omina tanta,
22	quisquis in arma vocas. Et sic effatus ad undam
23	processit summoque hausit de gurgite lymphas,
24	multa deos orans, oneravitque aethera votis.
25	Iamque omnis campis exercitus ibat apertis,
26	dives equum, dives pictai vestis et auri;
27	Messapus primas acies, postrema coercent
28	Tyrrhidae iuvenes, medio dux agmine Turnus,
29	[vertitur arma tenens et toto vertice supra est.]
30	Ceu septem surgens sedatis amnibus altus
31	per tacitum Ganges aut pingui flumine Nilus
32	cum refluit campis et iam se condidit alveo.
33	Hic subitam nigro glomerari pulvere nubem
34	prospiciunt Teucri ac tenebras insurgere campis.
35	Primus ab adversa conclamat mole Caicus:
36	Quis globus, o cives, caligine volvitur atra?
37	Ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros,
38	hostis adest, heia! Ingenti clamore per omnis
39	condunt se Teucri portas et moenia complent.
40	Namque ita discedens praeceperat optumus armis
41	Aeneas: siqua interea fortuna fuisset,
42	neu struere auderent aciem neu credere campo;
43	castra modo et tutos servarent aggere muros.
44	Ergo etsi conferre manum pudor iraque monstrat,
45	obiciunt portas tamen et praecepta facessunt
46	armatique cavis expectant turribus hostem.
47	Turnus ut ante volans tardum praecesserat agmen
48	viginti lectis equitum comitatus, et urbi
49	improvisus adest; maculis quem Thracius albis
50	portat equus cristaque tegit galea aurea rubra.
51	Ecquis erit, mecum, iuvenes, qui primus in hostem?
52	En, ait et iaculum attorquens emittit in auras,
53	principium pugnae, et campo sese arduus infert.
54	Clamore excipiunt socii fremituque sequuntur
55	horrisono: Teucrum mirantur inertia corda,
56	non aequo dare se campo, non obvia ferre
57	arma viros, sed castra fovere. Huc turbidus atque huc
58	lustrat equo muros aditumque per avia quaerit.
59	Ac veluti pleno lupus insidiatus ovili
60	cum fremit ad caulas, ventos perpessus et imbris,
61	nocte super media; tuti sub matribus agni
62	balatum exercent, ille asper et improbus ira
63	saevit in absentis, collecta fatigat edendi
64	ex longo rabies et siccae sanguine fauces:
65	haud aliter Rutulo muros et castra tuenti
66	ignescunt irae, duris dolor ossibus ardet.
67	Qua temptet ratione aditus et quae via clausos
68	excutiat Teucros vallo atque effundat in aequum?
69	Classem, quae lateri castrorum adiuncta latebat,
70	aggeribus saeptam circum et fluvialibus undis,
71	invadit sociosque incendia poscit ovantis
72	atque manum pinu flagranti fervidus implet.
73	Tum vero incumbunt, urget praesentia Turni,
74	atque omnis facibus pubes accingitur atris.
75	Diripuere focos; piceum fert fumida lumen
76	taeda et commixtam Volcanus ad astra favillam.
77	Quis deus, o musae, tam saeva incendia Teucris
78	avertit? Tantos ratibus quis depulit ignes?
79	Dicite. Prisca fides facto, sed fama perennis.
80	Tempore quo primum Phrygia formabat in Ida
81	Aeneas classem et pelagi petere alta parabat,
82	ipsa deum fertur genetrix Berecyntia magnum
83	vocibus his adfata Iovem: Da, nate, petenti,
84	quod tua cara parens domito te poscit Olympo.
85	[Pinea silva mihi, multos dilecta per annos]
86	lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant,
87	nigranti picea trabibusque obscurus acernis:
88	has ego Dardanio iuveni, cum classis egeret,
89	laeta dedi; nunc sollicitam timor anxius angit.
90	Solve metus atque hoc precibus sine posse parentem:
91	ne cursu quassatae ullo neu turbine venti
92	vincantur, prosit nostris in montibus ortas.
93	Filius huic contra, torquet qui sidera mundi:
94	O genetrix, quo fata vocas, aut quid petis istis?
95	Mortaline manu factae immortale carinae
96	fas habeant certusque incerta pericula lustret
97	Aeneas? Cui tanta deo permissa potestas?
98	Immo ubi defunctae finem portusque tenebunt
99	Ausonios olim, quaecumque evaserit undis
100	Dardaniumque ducem Laurentia vexerit arva,
101	mortalem eripiam formam magnique iubebo
102	aequoris esse deas, qualis Nereia Doto
103	et Galatea secant spumantem pectore pontum.
104	Dixerat idque ratum Stygii per flumina fratris,
105	per pice torrentis atraque voragine ripas
106	adnuit et totum nutu tremefecit Olympum.
107	Ergo aderat promissa dies et tempora Parcae
108	debita complerant, cum Turni iniuria Matrem
109	admonuit ratibus sacris depellere taedas.
110	Hic primum nova lux oculis offulsit et ingens
111	visus ab Aurora caelum transcurrere nimbus
112	Idaeique chori; tum vox horrenda per auras
113	excidit et Troum Rutulorumque agmina complet:
114	Ne trepidate meas, Teucri, defendere navis
115	neve armate manus: maria ante exurere Turno
116	quam sacras dabitur pinus. Vos ite solutae,
117	ite deae pelagi: genetrix iubet. Et sua quaeque
118	continuo puppes abrumpunt vincula ripis
119	delphinumque modo demersis aequora rostris
120	ima petunt. Hinc virgineae (mirabile monstrum)
121	quot prius aeratae steterant ad litora prorae
122	reddunt se totidem facies pontoque feruntur.
123	Obstipuere animis Rutuli, conterritus ipse
124	turbatis Messapus equis, cunctatur et amnis
125	rauca sonans revocatque pedem Tiberinus ab alto.
126	At non audaci Turno fiducia cessit;
127	ultro animos tollit dictis atque increpat ultro:
128	Troianos haec monstra petunt, his Iuppiter ipse
129	auxilium solitum eripuit, non tela neque ignes
130	exspectans Rutulos. Ergo maria invia Teucris
131	nec spes ulla fugae: rerum pars altera adempta est.
132	Terra autem in nostris manibus, tot milia gentes
133	arma ferunt Italae. Nil me fatalia terrent,
134	siqua Phryges prae se iactant, responsa deorum:
135	sat fatis Venerique datum, tetigere quod arva
136	fertilis Ausoniae Troes. Sunt et mea contra
137	fata mihi, ferro sceleratam exscindere gentem,
138	coniuge praerepta: nec solos tangit Atridas
139	iste dolor solisque licet capere arma Mycenis.
140	Sed periisse semel satis est: peccare fuisset
141	ante satis penitus modo non genus omne perosos
142	femineum. Quibus haec medii fiducia valli
143	fossarumque morae, leti discrimina parva,
144	dant animos. At non viderunt moenia Troiae
145	Neptuni fabricata manu considere in ignis?
146	Sed vos, o lecti, ferro qui scindere vallum
147	apparat et mecum invadit trepidantia castra.
148	Non armis mihi Volcani, non mille carinis
149	est opus in Teucros; addant se protinus omnes
150	Etrusci socios, tenebras et inertia furta
151	Palladii caesis summae custodibus arcis
152	ne timeant, nec equi caeca condemur in alvo:
153	luce palam certum est igni circumdare muros.
154	Haud sibi cum Danais rem faxo et pube Pelasga
155	esse ferant, decumum quos distulit Hector in annum.
156	Nunc adeo, melior quoniam pars acta diei,
157	quod superest, laeti bene gestis corpora rebus
158	procurate, viri, et pugnam sperate parari.
159	Interea vigilum excubiis obsidere portas
160	cura datur Messapo et moenia cingere flammis.
161	Bis septem Rutuli, muros qui milite servent,
162	delecti; ast illos centeni quemque sequuntur
163	purpurei cristis iuvenes auroque corusci.
164	Discurrunt variantque vices fusique per herbam
165	indulgent vino et vertunt crateras aenos.
166	Conlucent ignes, noctem custodia ducit
167	insomnem ludo.
168	Haec super e vallo prospectant Troes et armis
169	alta tenent, nec non trepidi formidine portas
170	explorant pontisque et propugnacula iungunt,
171	tela gerunt. Instat Mnestheus acerque Serestus,
172	quos pater Aeneas, siquando adversa vocarent,
173	rectores iuvenum et rerum dedit esse magistros.
174	Omnis per muros legio, sortita periclum,
175	excubat exercetque vices, quod cuique tuendum est.
176	Nisus erat portae custos, acerrimus armis,
177	Hyrtacides, comitem Aeneae quem miserat Ida
178	venatrix iaculo celerem levibusque sagittis;
179	it iuxta comes Euryalus, quo pulchrior alter
180	non fuit Aeneadum Troiana neque induit arma,
181	ora puer prima signans intonsa iuventa.
182	His amor unus erat, pariterque in bella ruebant:
183	tum quoque communi portam statione tenebant.
184	Nisus ait: Dine hunc ardorem mentibus addunt,
185	Euryale, an sua cuique deus fit dira cupido?
186	Aut pugnam aut aliquid iamdudum invadere magnum
187	mens agitat mihi nec placida contenta quietest.
188	Cernis, quae Rutulos habeat fiducia rerum.
189	Lumina rara micant; somno vinoque soluti
190	procubuere; silent late loca: percipe porro,
191	quid dubitem et quae nunc animo sententia surgat.
192	Aenean acciri omnes, populusque patresque,
193	exposcunt mittique viros, qui certa reportent.
194	Si tibi quae posco promittunt (nam mihi facti
195	fama sat est), tumulo videor reperire sub illo
196	posse viam ad muros et moenia Pallantea.
197	Obstipuit magno laudum percussus amore
198	Euryalus; simul his ardentem adfatur amicum:
199	Mene igitur socium summis adiungere rebus,
200	Nise, fugis? Solum te in tanta pericula mittam?
201	Non ita me genitor, bellis adsuetus Opheltes,
202	Argolicum terrorem inter Troiaeque labores
203	sublatum erudiit, nec tecum talia gessi,
204	magnanimum Aenean et fata extrema secutus:
205	est hic, est animus lucis contemptor et istum
206	qui vita bene credat emi, quo tendis, honorem.
207	Nisus ad haec: Equidem de te nil tale verebar
208	nec fas, non, ita me referat tibi magnus ovantem
209	Iuppiter aut quicumque oculis haec aspicit aequis.
210	Sed siquis, quae multa vides discrimine tali,
211	siquis in adversum rapiat casusve deusve,
212	te superesse velim; tua vita dignior aetas.
213	Sit qui me raptum pugna pretiove redemptum
214	mandet humo solita aut siqua id Fortuna vetabit,
215	absenti ferat inferias decoretque sepulchro.
216	Neu matri miserae tanti sim causa doloris,
217	quae te sola, puer, multis e matribus ausa
218	persequitur magni nec moenia curat Acestae,
219	Ille autem: Causas nequiquam nectis inanis,
220	nec mea iam mutata loco sententia cedit:
221	adceleremus, ait. Vigiles simul excitat, illi
222	succedunt servantque vices: statione relicta
223	ipse comes Niso graditur, regemque requirunt.
224	Cetera per terras omnis animalia somno
225	laxabant curas et corda oblita laborum:
226	ductores Teucrum primi et delecta iuventus
227	consilium summis regni de rebus habebant,
228	quid facerent quisve Aeneae iam nuntius esset.
229	Stant longis adnixi hastis, et scuta tenentes,
230	castrorum et campi medio. Tum Nisus et una
231	Euryalus confestim alacres admittier orant:
232	rem magnam, pretiumque morae fore. Primus Iulus
233	accepit trepidos ac Nisum dicere iussit.
234	Tum sic Hyrtacides: Audite O mentibus aequis,
235	Aeneadae, neve haec nostris spectentur ab annis,
236	quae ferimus. Rutuli somno vinoque soluti
237	conticuere; locum insidiis conspeximus ipsi,
238	qui patet in bivio portae, quae proxuma ponto;
239	interrupti ignes, aterque ad sidera fumus
240	erigitur: si fortuna permittitis uti
241	quaesitum Aenean et moenia Pallantea,
242	mox hic cum spoliis ingenti caede peracta
243	adfore cernetis. Nec nos via fallit euntis:
244	vidimus obscuris primam sub vallibus urbem
245	venatu adsiduo et totum cognovimus amnem.
246	Hic annis gravis atque animi maturus Aletes:
247	Di patrii, quorum semper sub numine Troia est,
248	non tamen omnino Teucros delere paratis,
249	cum talis animos iuvenum et tam certa tulistis
250	pectora. Sic memorans umeros dextrasque tenebat
251	amborum et voltum lacrimis atque ora rigabat.
252	Quae vobis, quae digna, viri, pro laudibus istis
253	praemia posse rear solvi? Pulcherrima primum
254	di moresque dabunt vestri; tum cetera reddet
255	actutum pius Aeneas atque integer aevi
256	Ascanius, meriti tanti non immemor umquam.
257	Immo ego vos, cui sola salus genitore reducto,
258	excipit Ascanius, per magnos, Nise, penatis
259	Assaracique larem et canae penetralia Vestae
260	obtestor; quaecumque mihi fortuna fidesque est,
261	in vestris pono gremiis: revocate parentem,
262	reddite conspectum; nihil illo triste recepto.
263	Bina dabo argento perfecta atque aspera signis
264	pocula, devicta genitor quae cepit Arisba,
265	et tripodas geminos, auri duo magna talenta,
266	cratera antiquum, quem dat Sidonia Dido.
267	Si vero capere Italiam sceptrisque potiri
268	contigerit victori et praedae dicere sortem,
269	vidisti quo Turnus equo, quibus ibat in armis
270	aureus: ipsum illum, clipeum cristasque rubentis
271	excipiam sorti, iam nunc tua praemia, Nise.
272	Praeterea bis sex genitor lectissima matrum
273	corpora captivosque dabit suaque omnibus arma,
274	insuper his campi quod rex habet ipse Latinus.
275	Te vero, mea quem spatiis propioribus aetas
276	insequitur, venerande puer, iam pectore toto
277	accipio et comitem casus complector in omnis.
278	Nulla meis sine te quaeretur gloria rebus;
279	seu pacem seu bella geram, tibi maxima rerum
280	verborumque fides. Contra quem talia fatur
281	Euryalus: Me nulla dies tam fortibus ausis
282	dissimilem arguerit; tantum, fortuna secunda
283	aut adversa cadat. Sed te super omnia dona
284	unum oro, genetrix Priami de gente vetusta
285	est mihi, quam miseram tenuit non Ilia tellus
286	mecum excedentem, non moenia regis Acestae.
287	Hanc ego nunc ignaram huius quodcumque pericli est
288	inque salutatam linquo: nox et tua testis
289	dextera, quod nequeam lacrumas perferre parentis
290	at tu, oro, solare inopem et succurre relictae.
291	Hanc sine me spem ferre tui: audentior ibo
292	in casus omnis. Percussa mente dedere
293	Dardanidae lacrimas; ante omnis pulcher Iulus,
294	atque animum patriae strinxit pietatis imago.
295	Tum sic effatur:
296	Sponde digna tuis ingentibus omnia coeptis.
297	Namque erit ista mihi genetrix nomenque Creusae
298	solum defuerit, nec partum gratia talem
299	parva manet. Casus factum quicumque sequentur,
300	per caput hoc iuro, per quod pater ante solebat:
301	quae tibi polliceor reduci rebusque secundis,
302	haec eadem matrique tuae generique manebunt.
303	Sic ait inlacrimans; umero simul exuit ensem
304	auratum, mira quem fecerat arte Lycaon
305	Gnosius atque habilem vagina aptarat eburna.
306	Dat Niso Mnestheus pellem horrentisque leonis
307	exuvias; galeam fidus permutat Aletes.
308	Protinus armati incedunt; quos omnis euntis
309	primorum manus ad portas iuvenumque senumque
310	prosequitur votis. Nec non et pulcher Iulus,
311	ante annos animumque gerens curamque virilem,
312	multa patri mandata dabat portanda: sed aurae
313	omnia discerpunt et nubibus inrita donant.
314	Egressi superant fossas noctisque per umbram
315	castra inimica petunt, multis tamen ante futuri
316	exitio. Passim somno vinoque per herbam
317	corpora fusa vident, arrectos litore currus,
318	inter lora rotasque viros, simul arma iacere,
319	vina simul. Prior Hyrtacides sic ore locutus:
320	Euryale, audendum dextra; nunc ipsa vocat res.
321	Hac iter est. Tu, ne qua manus se attollere nobis
322	a tergo possit, custodi et consule longe;
323	haec ego vasta dabo et lato te limite ducam.
324	Sic memorat vocemque premit; simul ense superbum
325	Rhamnetem adgreditur, qui forte tapetibus altis
326	exstructus toto proflabat pectore somnum.
327	Rex idem et regi Turno gratissimus augur,
328	sed non augurio potuit depellere pestem.
329	Tris iuxta famulos temere inter tela iacentis
330	armigerumque Remi premit aurigamque sub ipsis
331	nanctus equis ferroque secat pendentia colla;
332	tum caput ipsi aufert domino truncumque relinquit
333	sanguine singultantem; atro tepefacta cruore
334	terra torique madent. Nec non Lamyrumque Lamumque
335	et iuvenem Serranum, illa qui plurima nocte
336	luserat, insignis facie, multoque iacebat
337	membra deo victus: felix, si protinus illum
338	aequasset nocti ludum in lucemque tulisset.
339	Impastus ceu plena leo per ovilia turbans
340	(suadet enim vesana fames) manditque trahitque
341	molle pecus mutumque metu, fremit ore cruento:
342	nec minor Euryali caedes; incensus et ipse
343	perfurit ac multam in medio sine nomine plebem,
344	Fadumque Herbesumque subit Rhoetumque Abarimque,
345	ignaros, Rhoetum vigilantem et cuncta videntem,
346	sed magnum metuens se post cratera tegebat;
347	pectore in adverso totum cui comminus ensem
348	condidit adsurgenti et multa morte recepit.
349	Purpuream vomit ille animam et cum sanguine mixta
350	vina refert moriens; hic furto fervidus instat.
351	Iamque ad Messapi socios tendebat; ibi ignem
352	deficere extremum et religatos rite videbat
353	carpere gramen equos: breviter cum talia Nisus.
354	sensit enim nimia caede atque cupidine ferri:
355	Absistamus, ait, nam lux inimica propinquat.
356	Poenarum exhaustum satis est, via facta per hostis.
357	Multa virum solido argento perfecta relinquunt
358	armaque craterasque simul pulchrosque tapetas.
359	Euryalus phaleras Rhamnetis et aurea bullis
360	cingula, Tiburti Remulo ditissimus olim
361	quae mittit dona hospitio cum iungeret absens
362	Caedicus, ille suo moriens dat habere nepoti,
363	[post mortem bello Rutuli pugnaque potiti]
364	haec rapit atque umeris nequiquam fortibus aptat.
365	Tum galeam Messapi habilem cristisque decoram
366	induit. Excedunt castris et tuta capessunt.
367	Interea praemissi equites ex urbe Latina,
368	cetera dum legio campis instructa moratur,
369	ibant et Turno regi responsa ferebant,
370	tercentum, scutati omnes, Volcente magistro.
371	Iamque propinquabant castris murosque subibant,
372	cum procul hos laevo flectentis limite cernunt
373	et galea Euryalum sublustri noctis in umbra
374	prodidit immemorem radiisque adversa refulsit.
375	Haud temere est visum. Conclamat ab agmine Volcens
376	State, viri. Quae causa viae? Quive estis in armis?
377	Quove tenetis iter? Nihil illi tendere contra,
378	sed celerare fugam in silvas et fidere nocti.
379	Obiciunt equites sese ad divortia nota
380	hinc atque hinc omnemque abitum custode coronant.
381	Silva fuit late dumis atque ilice nigra
382	horrida, quam densi complerant undique sentes;
383	rara per occultos lucebat semita calles.
384	Euryalum tenebrae ramorum onerosaque praeda
385	impediunt fallitque timor regione viarum;
386	Nisus abit, iamque imprudens evaserat hostis
387	atque locos, qui post Albae de nomine dicti
388	Albani, tum rex stabula alta Latinus habebat,
389	ut stetit et frustra absentem respexit amicum.
390	Euryale infelix, qua te regione reliqui?
391	Quave sequar, rursus perplexum iter omne revolvens
392	fallacis silvae? Simul et vestigia retro
393	observata legit dumisque silentibus errat.
394	Audit equos, audit strepitus et signa sequentum.
395	Nec longum in medio tempus, cum clamor ad auris
396	pervenit ac videt Euryalum, quem iam manus omnis
397	fraude loci et noctis, subito turbante tumultu,
398	oppressum rapit et conantem plurima frustra.
399	Quid faciat? Qua vi iuvenem, quibus audeat armis
400	eripere? An sese medios moriturus in enses
401	inferat et pulchram properet per volnera mortem?
402	Ocius adducto torquens hastile lacerto,
403	suspiciens altam Lunam sic voce precatur:
404	Tu, dea, tu praesens nostro succurre labori,
405	astrorum decus et nemorum Latonia custos
406	Siqua tuis umquam pro me pater Hyrtacus aris
407	dona tulit, siqua ipse meis venatibus auxi
408	suspendive tholo aut sacra ad fastigia fixi:
409	hunc sine me turbare globum et rege tela per auras.
410	Dixerat, et toto conixus corpore ferrum
411	conicit: hasta volans noctis diverberat umbras
412	et venit aversi in tergum Sulmonis ibique
413	frangitur ac fisso transit praecordia ligno.
414	Volvitur ille vomens calidum de pectore flumen
415	frigidus et longis singultibus ilia pulsat.
416	Diversi circumspiciunt. Hoc acrior idem
417	ecce aliud summa telum librabat ab aure.
418	Dum trepidant, it hasta Tago per tempus utrumque
419	stridens traiectoque haesit tepefacta cerebro.
420	Saevit atrox Volcens nec teli conspicit usquam
421	auctorem nec quo se ardens inmittere possit.
422	Tu tamen interea calido mihi sanguine poenas
423	persolves amborum, inquit; simul ense recluso
424	ibat in Euryalum. Tum vero exterritus, amens
425	conclamat Nisus, nec se celare tenebris
426	amplius aut tantum potuit perferre dolorem.
427	Me me, adsum qui feci, in me convertite ferrum,
428	O Rutuli, mea fraus omnis; nihil iste nec ausus
429	nec potuit, caelum hoc et conscia sidera testor,
430	tantum infelicem nimium dilexit amicum.
431	Talia dicta dabat; sed viribus ensis adactus
432	transabiit costas et candida pectora rumpit.
433	Volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus
434	it cruor, inque umeros cervix conlapsa recumbit:
435	purpureus veluti cum flos succisus aratro
436	languescit moriens lassove papavera collo
437	demisere caput, pluvia cum forte gravantur.
438	At Nisus ruit in medios solumque per omnis
439	Volcentem petit in solo Volcente moratur.
440	Quem circum glomerati hostes hinc comminus atque hinc
441	proturbant. Instat non setius ac rotat ensem
442	fulmineum, donec Rutuli clamantis in ore
443	condidit adverso et moriens animam abstulit hosti.
444	Tum super exanimum sese proiecit amicum
445	confossus placidaque ibi demum morte quievit.
446	Fortunati ambo! Siquid mea carmina possunt,
447	nulla dies umquam memori vos eximet aevo,
448	dum domus Aeneae Capitoli immobile saxum
449	accolet imperiumque pater Romanus habebit.
450	Victores praeda Rutuli spoliisque potiti
451	Volcentem exanimum flentes in castra ferebant.
452	Nec minor in castris luctus Rhamnete reperto
453	exsangui et primis una tot caede peremptis,
454	Serranoque Numaque. Ingens concursus ad ipsa
455	corpora seminecisque viros tepidaque recentem
456	caede locum et plenos spumanti sanguine rivos.
457	Agnoscunt spolia inter se galeamque nitentem
458	Messapi et multo phaleras sudore receptas.
459	Et iam prima novo spargebat lumine terras
460	Tithoni croceum linquens Aurora cubile:
461	iam sole infuso, iam rebus luce retectis
462	Turnus in arma viros, armis circumdatus ipse,
463	suscitat, aeratasque acies in proelia cogit
464	quisque suas variisque acuunt rumoribus iras.
465	Quin ipsa arrectis (visu miserabile) in hastis
466	praefigunt capita et multo clamore sequuntur
467	Euryali et Nisi.
468	Aeneadae duri murorum in parte sinistra
469	opposuere aciem, nam dextera cingitur amni,
470	ingentisque tenent fossas et turribus altis
471	stant maesti; simul ora virum praefixa movebant,
472	nota nimis miseris atroque fluentia tabo.
473	Interea pavidam volitans pennata per urbem
474	nuntia Fama ruit matrisque adlabitur auris
475	Euryali. At subitus miserae calor ossa reliquit,
476	excussi manibus radii revolutaque pensa.
477	Evolat infelix et femineo ululatu,
478	scissa comam, muros amens atque agmina cursu
479	prima petit, non illa virum, non illa pericli
480	telorumque memor; caelum dehinc questibus implet:
481	Hunc ego te, Euryale, aspicio? Tune illa senectae
482	sera meae requies, potuisti linquere solam,
483	crudelis? Nec te, sub tanta pericula missum,
484	adfari extremum miserae data copia matri?
485	Heu, terra ignota canibus data praeda Latinis
486	alitibusque iaces, nec te, tua funera mater
487	produxi pressive oculos aut volnera lavi,
488	veste tegens, tibi quam noctes festina diesque
489	urgebam et tela curas solabar anilis.
490	Quo sequar, aut quae nunc artus avolsaque membra
491	et funus lacerum tellus habet? Hoc mihi de te,
492	nate, refers? Hoc sum terraque marique secuta?
493	Figite me, siqua est pietas, in me omnia tela
494	conicite, o Rutuli, me primam absumite ferro:
495	aut tu, magne pater divom, miserere tuoque
496	invisum hoc detrude caput sub Tartara telo,
497	quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam.
498	Hoc fletu concussi animi, maestusque per omnis
499	it gemitus: torpent infractae ad proelia vires.
500	Illam incendentem luctus Idaeus et Actor
501	Illionei monitu et multum lacrimantis Iuli
502	corripiunt interque manus sub tecta reponunt.
503	At tuba terribilem sonitum procul aere canoro
504	increpuit; sequitur clamor caelumque remugit.
505	Adcelerant acta pariter testudine Volsci
506	et fossas implere parant ac vellere vallum.
507	Quaerunt pars aditum et scalis ascendere muros,
508	qua rara est acies interlucetque corona
509	non tam spissa viris. Telorum effundere contra
510	omne genus Teucri ac duris detrudere contis,
511	adsueti longo muros defendere bello.
512	Saxa quoque infesto volvebant pondere, siqua
513	possent tectam aciem perrumpere: cum tamen omnis
514	ferre iuvat subter densa testudine casus;
515	nec iam sufficiunt. Nam qua globus imminet ingens,
516	immanem Teucri molem volvuntque ruuntque,
517	quae stravit Rutulos late armorumque resolvit
518	tegmina. Nec curant caeco contendere Marte
519	amplius audaces Rutuli, sed pellere vallo
520	missilibus certant.
521	Parte alia horrendus visu quassabat Etruscam
522	pinum et fumiferos infert Mezentius ignis;
523	at Messapus equum domitor, Neptunia proles,
524	rescindit vallum et scalas in moenia poscit.
525	Vos, o Calliope, precor, adspirate canenti,
526	quas ibi tum ferro strages, quae funera Turnus
527	ediderit, quem quisque virum demiserit Orco;
528	et mecum ingentis oras evolvite belli,
529	[et meministis enim, divae, et memorare potestis.]
530	Turris erat vasto suspectu et pontibus altis,
531	opportuna loco, summis quam viribus omnes
532	expugnare Itali summaque evertere opum vi
533	certabant, Troes contra defendere saxis
534	perque cavas densi tela intorquere fenestras.
535	Princeps ardentem coniecit lampada Turnus
536	et flammam adfixit lateri, quae plurima vento
537	corripuit tabulas et postibus haesit adesis.
538	Turbati trepidare intus frustraque malorum
539	velle fugam. Dum se glomerant retroque residunt
540	in partem, quae peste caret, tum pondere turris
541	procubuit subito et caelum tonat omne fragore.
542	Semineces ad terram, immani mole secuta,
543	confixique suis telis et pectora duro
544	transfossi ligno veniunt. Vix unus Helenor
545	et Lycus elapsi. Quorum primaevus Helenor,
546	Maeonio regi quem serva Licymnia furtim
547	sustulerat vetitisque ad Troiam miserat armis,
548	ense levis nudo parmaque inglorius alba;
549	isque ubi se Turni media inter milia vidit,
550	hinc acies atque hinc acies adstare Latinas:
551	ut fera, quae densa venantum saepta corona
552	contra tela furit seseque haud nescia morti
553	inicit et saltu supra venabula fertur,
554	haud aliter iuvenis medios moriturus in hostis
555	inruit et, qua tela videt densissima, tendit.
556	At pedibus longe melior Lycus inter et hostis
557	inter et arma fuga muros tenet altaque certat
558	prendere tecta manu sociumque attingere dextras.
559	Quem Turnus, pariter cursu teloque secutus,
560	increpat his victor: Nostrasne evadere, demens,
561	sperasti te posse manus? Simul adripit ipsum
562	pendentem et magna muri cum parte revellit.
563	Qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cycnum
564	sustulit alta petens pedibus Iovis armiger uncis
565	quaesitum aut matri multis balatibus agnum
566	Martius a stabulis rapuit lupus. Undique clamor
567	tollitur: invadunt et fossas agere complent;
568	ardentis taedas alii ad fastigia iactant.
569	Ilioneus saxo atque ingenti fragmine montis
570	Lucetium portae subeuntem ignisque ferentem,
571	Emathiona Liger, Corynaeum sternit Asilas,
572	hic iaculo bonus, hic longe fallente sagitta,
573	Ortygium Caeneus, victorem Caenea Turnus,
574	Turnus Ityn Cloniumque, Dioxippum Promolumque
575	et Sagarim et summis stantem pro turribus Idan,
576	Privernum Capys. Hunc primo levis hasta Themillae
577	strinxerat: ille manum proiecto tegmine demens
578	ad volnus tulit; ergo alis adlapsa sagitta
579	et laevo infixa est lateri manus abditaque intus
580	spiramenta animae letali volnere rupit.
581	Stabat in egregiis Arcentis filius armis,
582	pictus acu chlamydem et ferrugine clarus Hibera,
583	insignis facie, genitor quem miserat Arcens,
584	eductum Matris luco Symaethia circum
585	flumina, pinguis ubi et placabilis ara Palici:
586	stridentem fundam positis Mezentius hastis
587	ipse ter adducta circum caput egit habena
588	et media adversi liquefacto tempora plumbo
589	diffidit ac multa porrectum extendit harena.
590	Tum primum bello celerem intendisse sagittam
591	dicitur ante feras solitus terrere fugaces
592	Ascanius fortemque manu fudisse Numanum,
593	cui Remulo cognomen erat, Turnique minorem
594	germanam nuper thalamo sociatus habebat.
595	Is primam ante aciem digna atque indigna relatu
596	vociferans tumidusque novo praecordia regno
597	ibat et ingentem sese clamore ferebat:
598	Non pudet obsidione iterum valloque teneri,
599	bis capti Phryges, et morti praetendere muros?
600	En qui nostra sibi bello conubia poscunt!
601	Quis deus Italiam, quae vos dementia adegit
602	Non hic Atridae nec fandi fictor Ulixes:
603	durum a stirpe genus natos ad flumina primum
604	deferimus saevoque gelu duramus et undis,
605	venatu invigilant pueri silvasque fatigant,
606	flectere ludus equos et spicula tendere cornu.
607	At patiens operum parvoque adsueta iuventus
608	aut rastris terram domat aut quatit oppida bello.
609	Omne aevum ferro teritur, versaque iuvencum
610	terga fatigamus hasta; nec tarda senectus
611	debilitat vires animi mutatque vigorem:
612	canitiem galea premimus, semperque recentis
613	comportare iuvat praedas et vivere rapto.
614	Vobis picta croco et fulgenti murice vestis,
615	desidiae cordi, iuvat indulgere choreis,
616	et tunicae manicas et habent redimicula mitrae.
617	O vere Phrygiae, neque enim Phryges, ite per alta
618	Dindyma ubi adsuetis biforem dat tibia cantum!
619	Tympana vos buxusque vocat Berecyntia Matris
620	Idaeae sinite arma viris et cedite ferro.
621	Talia iactantem dictis ac dira canentem
622	non tulit Ascanius nervoque obversus equino
623	contendit telum diversaque bracchia ducens
624	constitit, ante Iovem supplex per vota precatus:
625	Iuppiter omnipotens, audacibus adnue coeptis.
626	Ipse tibi ad tua templa feram sollemnia dona
627	et statuam ante aras aurata fronte iuvencum
628	candentem pariterque caput cum matre ferentem,
629	iam cornu petat et pedibus qui spargat harenam.
630	Audiit et caeli Genitor de parte serena
631	intonuit laevum, sonat una fatifer arcus:
632	effugit horrendum stridens adducta sagitta
633	perque caput Remuli venit et cava tempora ferro
634	traicit. I, verbis virtutem inlude superbis!
635	His capti Phryges haec Rutulis responsa remittunt.
636	Hoc tantum Ascanius. Teucri clamore sequuntur
637	laetitiaque fremunt animosque ad sidera tollunt.
638	Aetheria tum forte plaga crinitus Apollo
639	desuper Ausonias acies urbemque videbat,
640	nube sedens, atque his victorem adfatur Iulum:
641	Macte nova virtute, puer: sic itur ad astra,
642	dis genite et geniture deos. Iure omnia Bella
643	gente sub Assaraci fato ventura resident,
644	nec te Troia capit. Simul haec effatus ab alto
645	aethere se misit, spirantis dimovet auras
646	Ascaniumque petit. Forma tum vertitur oris
647	antiquum in Buten; hic Dardanio Anchisae
648	armiger ante fuit fidusque ad limina custos,
649	tum comitem Ascanio pater addidit. Ibat Apollo
650	omnia longaevo similis, vocemque coloremque
651	et crinis albos et saeva sonoribus arma,
652	atque his ardentem dictis adfatur Iulum:
653	Sit satis, Aenide, telis impune Numanum
654	oppetiisse tuis; primam hanc tibi magnus, Apollo
655	concedit laudem et paribus non invidet armis:
656	cetera parce, puer, bello. Sic orsus Apollo
657	mortalis medio aspectus sermone reliquit
658	et procul in tenuem ex oculis evanuit auram.
659	Agnovere deum proceres divinaque tela
660	Dardanidae pharetramque fuga sensere sonantem.
661	Ergo avidum pugnae dictis ac numine Phoebi
662	Ascanium prohibent, ipsi in certamina rursus
663	succedunt animasque in aperta pericula mittunt.
664	It clamor totis per propugnacula muris,
665	intendunt acris arcus amentaque torquent.
666	Sternitur omne solum telis, tum scuta cavaeque
667	dant sonitum flictu galeae, pugna aspera surgit:
668	quantus ab occasu veniens pluvialibus Haedis
669	verberat imber humum, quam multa grandine nimbi
670	in vada praecipitant, cum Iuppiter horridus austris
671	torquet aquosam hiemem et caelo cava nubila rumpit.
672	Pandarus et Bitias, Idaeo Alcanore creti,
673	quos Iovis eduxit luco silvestris Iaera
674	abietibus iuvenes patriis et montibus aequos,
675	portam, quae ducis imperio commissa, recludunt,
676	freti animis, ultroque invitant moenibus hostem.
677	Ipsi intus dextra ac laeva pro turribus adstant,
678	armati ferro et cristis capita alta corusci:
679	quales aeriae liquentia flumina circum,
680	sive Padi ripis Athesim seu propter amoenum,
681	consurgunt geminae quercus intonsaque caelo
682	attollunt capita et sublimi vertice nutant.
683	inrumpunt aditus Rutuli ut videre patentis
684	continuo Quercens et pulcher Aquiculus armis
685	et praeceps animi Tmarus et Mavortius Haemon
686	agminibus totis: at versi terga dedere
687	aut ipso portae posuere in limine vitam.
688	Tum magis increscunt animis discordibus irae;
689	et iam collecti Troes glomerantur eodem
690	et conferre manum et procurrere longius audent.
691	Ductori Turno diversa in parte furenti
692	turbantique viros perfertur nuntius, hostem
693	fervere caede nova et portas praebere patentis.
694	Deserit inceptum atque immani concitus ira
695	Dardaniam ruit ad portam fratresque superbos.
696	Et primum Antiphaten, is enim se primus agebat,
697	Thebana de matre nothum Sarpedonis alti,
698	coniecto sternit iaculo; volat Itala cornus
699	aera per tenerum stomachoque infixa sub altum
700	pectus abit: reddit specus atri volneris undam
701	spumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit.
702	Tum Meropem atque Erymanta manu, tum sternit Aphidnum,
703	tum Bitian ardentem oculis animisque frementem
704	non iaculo, neque enim iaculo vitam ille dedisset,
705	sed magnum stridens contorta phalarica venit,
706	fulminis acta modo, quam nec duo taurea terga
707	nec duplici squama lorica fidelis et auro
708	sustinuit: conlapsa ruunt immania membra.
709	Dat tellus gemitum, et clipeum super intonat ingens.
710	Talis in Euboico Baiarum litore quondam
711	saxea pila cadit, magnis quam molibus ante
712	constructam ponto iaciunt; sic illa ruinam
713	prona trahit penitusque vadis inlisa recumbit:
714	miscent se maria, et nigrae attolluntur harenae;
715	tum sonitu Prochyta alta tremit durumque cubile
716	Inarime Iovis imperiis imposta Typhoeo.
717	Hic Mars armipotens animum viresque Latinis
718	addidit et stimulos acris sub pectore vertit
719	immisitque Fugam Teucris atrumque Timorem.
720	Undique conveniunt, quoniam data copia pugnae
721	bellatorque animo deus incidit.
722	Pandarus ut fuso germanum corpore cernit
723	et quo sit fortuna loco, qui casus agat res,
724	portam vi magna converso cardine torquet,
725	obnixus latis umeris, multosque suorum
726	moenibus exclusos duro in certamine linquit;
727	ast alios secum includit recipitque ruentis,
728	demens, qui Rutulum in medio non agmine regem
729	viderit inrumpentem ultroque incluserit urbi,
730	immanem veluti pecora inter inertia tigrim
731	Continuo nova lux oculis effulsit, et arma
732	horrendum sonuere; tremunt in vertice cristae
733	sanguineae, clipeoque micantia fulmina mittit:
734	agnoscunt faciem invisam atque immania membra
735	turbati subito Aeneadae. Tum Pandarus ingens
736	emicat et mortis fraternae fervidus ira
737	effatur: Non haec dotalis regia Amatae,
738	nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum.
739	Castra inimica vides; nulla hinc exire potestas.
740	Olli subridens sedato pectore Turnus:
741	Incipe, siqua animo virtus, et consere dextram:
742	hic etiam inventum Priamo narrabis Achillem.
743	Dixerat. Ille rudem nodis et cortice crudo
744	intorquet summis adnixus viribus hastam:
745	excepere aurae volnus; Saturnia Iuno
746	detorsit veniens, portaeque infigitur hasta.
747	At non hoc telum, mea quod vi dextera versat,
748	effugies; neque enim is teli nec volneris auctor.
749	Sic ait et sublatum alte consurgit in ensem
750	et mediam ferro gemina inter tempora frontem
751	dividit inpubesque immani volnere malas.
752	Fit sonus, ingenti concussa est pondere tellus:
753	conlapsos artus atque arma cruenta cerebro
754	sternit humi moriens, atque illi partibus aequis
755	huc caput atque illuc umero ex utroque pependit.
756	Diffugiunt versi trepida formidine Troes:
757	et si continuo victorem ea cura subisset,
758	rumpere claustra manu sociosque immittere portis,
759	ultimus ille dies bello gentique fuisset;
760	sed furor ardentem caedisque insana cupido
761	egit in adversos.
762	Principio Phalerim et succiso poplite Gygen
763	excipit; hinc raptas fugientibus ingerit hastas
764	in tergum, Iuno vires animumque ministrat;
765	addit Halym comitem et confixa Phegea parma,
766	ignaros deinde in muris Martemque cientis
767	Alcandrumque Haliumque Noemonaque Prytanimque.
768	Lyncea tendentem contra sociosque vocantem
769	vibranti gladio conixus ab aggere dexter
770	occupat; huic uno desectum comminus ictu
771	cum galea longe iacuit caput. Inde ferarum
772	vastatorem Amycum, quo non felicior alter
773	ungere tela manu ferrumque armare veneno,
774	et Clytium Aeoliden et amicum Crethea Musis,
775	Crethea Musarum comitem, cui carmina semper
776	et citharae cordi numerosque intendere nervis.
777	[Semper equos atque arma virum pugnasque canebat.]
778	Tandem ductores audita caede suorum
779	conveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus,
780	palantisque vident socios hostemque receptum.
781	Et Mnestheus: Quo deinde fugam, quo tenditis? inquit.
782	Quos alios muros, quae iam ultra moenia habetis?
783	Unus homo et vestris, o cives, undique saeptus
784	aggeribus tantas strages inpune per urbem
785	ediderit, iuvenum primos tot miserit Orco?
786	Non infelicis patriae veterumque deorum
787	et magni Aeneae, segnes, miseretque pudetque?
788	Talibus accensi firmantur et agmine denso
789	consistunt. Turnus paulatim excedere pugna
790	et fluvium petere ac partem, quae cingitur unda
791	acrius hoc Teucri clamore incumbere magno
792	et glomerare manum. Ceu saevum turba leonem
793	cum telis premit infensis, at territus ille,
794	asper, acerba tuens, retro redit, et neque terga
795	ira dare aut virtus patitur, nec tendere contra
796	ille quidem hoc cupiens potis est per tela virosque:
797	haud aliter retro dubius vestigia Turnus
798	improperata refert, et mens exaestuat ira.
799	Quin etiam bis tum medios invaserat hostis,
800	bis confusa fuga per muros agmina vertit;
801	sed manus e castris propere coit omnis in unum,
802	nec contra vires audet Saturnia Iuno
803	sufficere, aeriam caelo nam Iuppiter Irim
804	demisit germanae haud mollia iussa ferentem,
805	ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis.
806	Ergo nec clipeo iuvenis subsistere tantum
807	dextra valet: iniectis sic undique telis
808	obruitur. Strepit adsiduo cava tempora circum
809	tinnitu galea, et saxis solida aera fatiscunt,
810	discussaeque iubae capiti, nec sufficit umbo
811	ictibus: ingeminant hastis et Troes et ipse
812	fulmineus Mnestheus. Tum toto corpore sudor
813	liquitur et piceum, nec respirare potestas,
814	flumen agit; fessos quatit aeger anhelitus artus.
815	Tum demum praeceps saltu sese omnibus armis
816	in fluvium dedit: ille suo cum gurgite flavo
817	accepit venientem ac mollibus extulit undis
818	et laetum sociis abluta caede remisit.