| 5 | Ingentem quercum decisis undique ramis |
| 6 | constituit tumulo fulgentiaque induit arma, |
| 7 | Mezenti ducis exuvias, tibi, magne, tropaeum, |
| 8 | bellipotens: aptat rorantis sanguine cristas |
| 9 | telaque trunca viri et bis sex thoraca petitum |
| |
| 10 | perfossumque locis clipeumque ex aere sinistrae |
| 11 | subligat atque ensem collo suspendit eburnum. |
| 12 | Tum socios, namque omnis eum stipata tegebat |
| 13 | turba ducum, sic incipiens hortatur ovantis: |
| 14 | Maxima res effecta, viri; timor omnis abesto, |
| |
| 15 | quod superest: haec sunt spolia et de rege superbo |
| 16 | primitiae, manibusque meis Mezentius hic est. |
| 17 | Nunc iter ad regem nobis murosque Latinos. |
| 18 | Arma parate animis et spe praesumite bellum, |
| 19 | nequa mora ignaros, ubi primum vellere signa |
| |
| 20 | adnuerint superi pubemque educere castris, |
| 21 | impediat segnisve metu sententia tardet. |
| 22 | Interea socios inhumataque corpora terrae |
| 23 | mandemus, qui solus honos Acheronte sub imo est. |
| 24 | Ite, ait, egregias animas, quae sanguine nobis |
| |
| 25 | hanc patriam peperere suo, decorate supremis |
| 26 | muneribus, maestamque Evandri primus ad urbem |
| 27 | mittatur Pallas, quem non virtutis egentem |
| 28 | abstulit atra dies et funere mersit acerbo. |
| 29 | Sic ait inlacrimans recipitque ad limina gressum, |
| |
| 30 | corpus ubi exanimi positum Pallantis Acoetes |
| 31 | servabat senior, qui Parrhasio Evandro |
| 32 | armiger ante fuit, sed non felicibus aeque |
| 33 | tum comes auspiciis caro datus ibat alumno. |
| 34 | Circum omnis famulumque manus Troianaque turba |
| |
| 35 | et maestum Iliades crinem de more solutae. |
| 36 | Ut vero Aeneas foribus sese intulit altis, |
| 37 | ingentem gemitum tunsis ad sidera tollunt |
| 38 | pectoribus, maestoque immugit regia luctu. |
| 39 | Ipse caput nivei fultum Pallantis et ora |
| |
| 40 | ut vidit levique patens in pectore vulnus |
| 41 | cuspidis Ausoniae, lacrimis ita fatur obortis. |
| 42 | Tene, inquit, miserande puer, cum laeta veniret, |
| 43 | invidit Fortuna mihi, ne regna videres |
| 44 | nostra neque ad sedes victor veherere paternas? |
| |
| 45 | Non haec Evandro de te promissa parenti |
| 46 | discedens dederam, cum me complexus euntem |
| 47 | mitteret in magnum imperium metuensque moneret |
| 48 | acris esse viros, cum dura proelia gente. |
| 49 | Et nunc ille quidem spe multum captus inani |
| |
| 50 | fors et vota facit cumulatque altaria donis: |
| 51 | nos iuvenem exanimum et nil iam caelestibus ullis |
| 52 | debentem vano maesti comitamur honore. |
| 53 | Infelix, nati funus crudele videbis! |
| 54 | Hi nostri reditus expectatique triumphi! |
| |
| 55 | Haec mea magna fides! At non, Evandre, pudendis |
| 56 | vulneribus pulsum adspicies nec sospite dirum |
| 57 | optabis nato funus pater. Ei mihi, quantum |
| 58 | praesidium Ausonia et quantum tu perdis, Iule! |
| 59 | Haec ubi deflevit, tolli miserabile corpus |
| |
| 60 | imperat et toto lectos ex agmine mittit |
| 61 | mille viros, qui supremum comitentur honorem |
| 62 | intersintque patris lacrimis, solacia luctus |
| 63 | exigua ingentis, misero sed debita patri. |
| 64 | Haud segnes alii crates et molle feretrum |
| |
| 65 | arbuteis texunt virgis et vimine querno |
| 66 | exstructosque toros obtentu frondis inumbrant. |
| 67 | Hic iuvenem agresti sublimem stramine ponunt, |
| 68 | qualem virgineo demessum pollice florem |
| 69 | seu mollis violae seu languentis hyacinthi, |
| |
| 70 | cui neque fulgor adhuc necdum sua forma recessit: |
| 71 | non iam mater alit tellus viresque ministrat. |
| 72 | Tum geminas vestes auroque ostroque rigentis |
| 73 | extulit Aeneas, quas illi laeta laborum |
| 74 | ipsa suis quondam manibus Sidonia Dido |
| |
| 75 | fecerat et tenui telas discreverat auro. |
| 76 | Harum unam iuveni supremum maestus honorem |
| 77 | induit arsurasque comas obnubit amictu, |
| 78 | multaque praeterea Laurentis praemia pugnae |
| 79 | aggerat et longo praedam iubet ordine duci. |
| |
| 80 | Addit equos et tela, quibus spoliaverat hostem. |
| 81 | Vinxerat et post terga manus, quos mitteret umbris |
| 82 | inferias, caeso sparsuros sanguine flammas, |
| 83 | indutosque iubet truncos hostilibus armis |
| 84 | ipsos ferre duces inimicaque nomina figi. |
| |
| 85 | Ducitur infelix aevo confectus Acoetes: |
| 86 | pectora nunc foedans pugnis, nunc unguibus ora |
| 87 | sternitur et toto proiectus corpore terrae. |
| 88 | Ducunt et Rutulo perfusos sanguine currus. |
| 89 | Post bellator equus positis insignibus Aethon |
| |
| 90 | it lacrimans guttisque umectat grandibus ora. |
| 91 | Hastam alii galeamque ferunt, nam cetera Turnus |
| 92 | victor habet. Tum maesta phalanx Teucrique sequuntur |
| 93 | Tyrrhenique omnes et versis Arcades armis. |
| 94 | Postquam omnis longe comitum praecesserat ordo, |
| |
| 95 | substitit Aeneas gemituque haec addidit alto: |
| 96 | Nos alias hinc ad lacrimas eadem horrida belli |
| 97 | fata vocant: salve aeternum mihi, maxime Palla, |
| 98 | aeternumque vale. Nec plura effatus ad altos |
| 99 | tendebat muros gressumque in castra ferebat. |
| |
| 100 | Iamque oratores aderant ex urbe Latina, |
| 101 | velati ramis oleae veniamque rogantes: |
| 102 | corpora, per campos ferro quae fusa iacebant, |
| 103 | redderet ac tumulo sineret succedere terrae; |
| 104 | nullum cum victis certamen et aethere cassis; |
| |
| 105 | parceret hospitibus quondam socerisque vocatis. |
| 106 | Quos bonus Aeneas haud aspernanda precantis |
| 107 | prosequitur venia et verbis haec insuper addit: |
| 108 | Quaenam vos tanto fortuna indigna, Latini, |
| 109 | implicuit bello, qui nos fugiatis amicos? |
| |
| 110 | Pacem me exanimis et Martis sorte peremptis |
| 111 | oratis? Equidem et vivis concedere vellem. |
| 112 | Nec veni, nisi fata locum sedemque dedissent, |
| 113 | nec bellum cum gente gero: rex nostra reliquit |
| 114 | hospitia et Turni potius se credidit armis. |
| |
| 115 | Aequius huic Turnum fuerat se opponere morti. |
| 116 | Si bellum finire manu, si pellere Teucros |
| 117 | apparat, his mecum decuit concurrere telis: |
| 118 | vixet, cui vitam deus aut sua dextra dedisset. |
| 119 | Nunc ite et miseris supponite civibus ignem. |
| |
| 120 | Dixerat Aeneas. Illi obstipuere silentes |
| 121 | conversique oculos inter se atque ora tenebant. |
| 122 | Tum senior semperque odiis et crimine Drances |
| 123 | infensus iuveni Turno sic ore vicissim |
| 124 | orsa refert: O fama ingens, ingentior armis |
| |
| 125 | vir Troiane, quibus caelo te laudibus aequem? |
| 126 | Iustitiaene prius mirer belline laborum? |
| 127 | Nos vero haec patriam grati referemus ad urbem |
| 128 | et te, siqua viam dederit fortuna, Latino |
| 129 | iungemus regi: quaerat sibi foedera Turnus. |
| |
| 130 | Quin et fatalis murorum attollere moles |
| 131 | saxaque subvectare umeris Troiana iuvabit. |
| 132 | Dixerat haec, unoque omnes eadem ore fremebant. |
| 133 | Bis senos pepigere dies et pace sequestra |
| 134 | per silvas Teucri mixtique inpune Latini |
| |
| 135 | erravere iugis. Ferro sonat alta bipenni |
| 136 | fraxinus, evertunt actas ad sidera pinus, |
| 137 | robora nec cuneis et olentem scindere cedrum |
| 138 | nec plaustris cessant vectare gementibus ornos. |
| 139 | Et iam Fama volans, tanti praenuntia luctus, |
| |
| 140 | Evandrum Evandrique domos et moenia replet, |
| 141 | quae modo victorem Latio Pallanta ferebat. |
| 142 | Arcades ad portas ruere et de more vetusto |
| 143 | funereas rapuere faces; lucet via longo |
| 144 | ordine flammarum et late discriminat agros. |
| |
| 145 | Contra turba Phrygum veniens plangentia iungit |
| 146 | agmina. Quae postquam matres succedere tectis |
| 147 | viderunt, maestam incendunt clamoribus urbem. |
| 148 | At non Evandrum potis est vis ulla tenere, |
| 149 | sed venit in medios. Feretro Pallanta reposto |
| |
| 150 | procubuit super atque haeret lacrimansque gemensque, |
| 151 | et via vix tandem vocis laxata dolore est. |
| 152 | Non haec, O Palla, dederas promissa parenti, |
| 153 | cautius ut saevo velles te credere Marti; |
| 154 | haud ignarus eram, quantum nova gloria in armis |
| |
| 155 | et praedulce decus primo certamine posset. |
| 156 | Primitiae iuvenis miserae bellique propinqui |
| 157 | dura rudimenta et nulli exaudita deorum |
| 158 | vota precesque meae! Tuque, O sanctissima coniunx, |
| 159 | felix morte tua neque in hunc servata dolorem! |
| |
| 160 | Contra ego vivendo vici mea fata, superstes |
| 161 | restarem ut genitor. Troum socia arma secutum |
| 162 | obruerent Rutuli telis! Animam ipse dedissem |
| 163 | atque haec pompa domum me, non Pallanta, referret, |
| 164 | nec vos arguerim, Teucri, nec foedera nec quas |
| |
| 165 | iunximus hospitio dextras: sors ista senectae |
| 166 | debita erat nostrae. Quod si immatura manebat |
| 167 | mors natum, caesis Volscorum milibus ante |
| 168 | ducentem in Latium Teucros cecidisse iuvabit. |
| 169 | Quin ego non alio digner te funere, Palla, |
| |
| 170 | quam pius Aeneas [et quam magni Phryges et quam |
| 171 | Tyrrhenique duces, Tyrrhenum exercitus omnis.] |
| 172 | Magna tropaea ferunt, quos dat tua dextera Leto: |
| 173 | tu quoque nunc stares immanis truncus in armis, |
| 174 | esset par aetas et idem si robur ab annis, |
| |
| 175 | Turne. Sed infelix Teucros quid demoror armis? |
| 176 | Vadite et haec memores regi mandata referte: |
| 177 | quod vitam moror invisam Pallante perempto, |
| 178 | dextera causa tua est, Turnum natoque patrique |
| 179 | quam debere vides. Meritis vacat hic tibi solus |
| |
| 180 | fortunaeque locus. Non vitae gaudia quaero, |
| 181 | nec fas, sed nato Manis perferre sub imos. |
| 182 | Aurora interea miseris mortalibus almam |
| 183 | extulerat lucem, referens opera atque labores: |
| 184 | iam pater Aeneas, iam curvo in litore Tarchon |
| |
| 185 | constituere pyras. Huc corpora quisque suorum |
| 186 | more tulere patrum, subiectisque ignibus atris |
| 187 | conditur in tenebras altum caligine caelum. |
| 188 | Ter circum accensos cincti fulgentibus armis |
| 189 | decurrere rogos, ter maestum funeris ignem |
| |
| 190 | lustravere in equis ululatusque ore dedere; |
| 191 | spargitur et tellus lacrimis, sparguntur et arma: |
| 192 | it caelo clamorque virum clangorque tubarum. |
| 193 | Hic alii spolia occisis derepta Latinis |
| 194 | coniciunt igni, galeas ensesque decoros |
| |
| 195 | frenaque ferventisque rotas; pars munera nota, |
| 196 | ipsorum clipeos et non felicia tela. |
| 197 | Multa boum circa mactantur corpora Morti, |
| 198 | saetigerosque sues raptasque ex omnibus agris |
| 199 | in flammam iugulant pecudes. Tum litore toto |
| |
| 200 | ardentis spectant socios semustaque servant |
| 201 | busta neque avelli possunt, nox umida donec |
| 202 | invertit caelum stellis ardentibus aptum. |
| 203 | Nec minus et miseri diversa in parte Latini |
| 204 | innumeras struxere pyras, et corpora partim |
| |
| 205 | multa virum terrae infodiunt avectaque partim |
| 206 | finitimos tollunt in agros urbique remittunt, |
| 207 | cetera confusaeque ingentem caedis acervum |
| 208 | nec numero nec honore cremant: tunc undique vasti |
| 209 | certatim crebris conlucent ignibus agri. |
| |
| 210 | Tertia lux gelidam caelo dimoverat umbram: |
| 211 | maerentes altum cinerem et confusa ruebant |
| 212 | ossa focis tepidoque onerabant aggere terrae. |
| 213 | Iam vero in tectis, praedivitis urbe Latini, |
| 214 | praecipuus fragor et longi pars maxima luctus. |
| |
| 215 | Hic matres miseraeque nurus, hic cara sororum |
| 216 | pectora maerentum puerique parentibus orbi |
| 217 | dirum exsecrantur bellum Turnique hymenaeos: |
| 218 | ipsum armis ipsumque iubent decernere ferro, |
| 219 | qui regnum Italiae et primos sibi poscat honores. |
| |
| 220 | ingravat haec saevus Drances solumque vocari |
| 221 | testatur, solum posci in certamina Turnum. |
| 222 | Multa simul contra variis sententia dictis |
| 223 | pro Turno, et magnum reginae nomen obumbrat, |
| 224 | multa virum meritis sustentat fama tropaeis. |
| |
| 225 | Hos inter motus, medio in flagrante tumultu, |
| 226 | ecce super maesti magna Diomedis ab urbe |
| 227 | legati responsa ferunt: nihil omnibus actum |
| 228 | tantorum impensis operum, nil dona neque aurum |
| 229 | nec magnas valuisse preces, alia arma Latinis |
| |
| 230 | quaerenda aut pacem Troiano ab rege petendum. |
| 231 | Deficit ingenti luctu rex ipse Latinus. |
| 232 | Fatalem Aenean manifesto numine ferri |
| 233 | admonet ira deum tumulique ante ora recentes. |
| 234 | Ergo concilium magnum primosque suorum |
| |
| 235 | imperio accitos alta intra limina cogit. |
| 236 | olli convenere fluuntque ad regia plenis |
| 237 | tecta viis. Sedet in mediis et maximus aevo |
| 238 | et primus sceptris haud laeta fronte Latinus. |
| 239 | Atque hic legatos Aetola ex urbe remissos, |
| |
| 240 | quae referant, fari iubet et responsa reposcit |
| 241 | ordine cuncta suo. Tum facta silentia linguis, |
| 242 | et Venulus dicto parens ita farier infit: |
| 243 | Vidimus, o cives, Diomedem Argivaque castra |
| 244 | atque iter emensi casus superavimus omnis |
| |
| 245 | contigimusque manum, qua concidit Ilia tellus. |
| 246 | Ille urbem Argyripam patriae cognomine gentis |
| 247 | victor Gargani condebat Iapygis agris. |
| 248 | Postquam introgressi et coram data copia fandi, |
| 249 | munera praeferimus, nomen patriamque docemus, |
| |
| 250 | qui bellum intulerint, quae causa attraxerit Arpos. |
| 251 | Auditis ille haec placido sic reddidit ore: |
| 252 | O fortunatae gentes, Saturnia regna, |
| 253 | antiqui Ausonii, quae vos fortuna quietos |
| 254 | sollicitat suadetque ignota lacessere bella? |
| |
| 255 | Quicumque Iliacos ferro violavimus agros, |
| 256 | mitto ea, quae muris bellando exhausta sub altis, |
| 257 | quos Simois premat ille viros, infanda per orbem |
| 258 | supplicia et scelerum poenas expendimus omnes, |
| 259 | vel Priamo miseranda manus: scit triste Minervae |
| |
| 260 | sidus et Euboicae cautes ultorque Caphareus. |
| 261 | Militia ex illa diversum ad litus abacti |
| 262 | Atrides Protei Menelaus adusque columnas |
| 263 | exsulat, Aetnaeos vidit Cyclopas Ulixes. |
| 264 | Regna Neoptolemi referam versosque penates |
| |
| 265 | Idomenei? Libycone habitantis litore Locros? |
| 266 | Ipse Mycenaeus magnorum ductor Achivom |
| 267 | coniugis infandae prima inter limina dextra |
| 268 | oppetiit: devictam Asiam subsedit adulter. |
| 269 | Invidisse deos, patriis ut redditus aris |
| |
| 270 | coniugium optatum et pulchram Calydona viderem? |
| 271 | Nunc etiam horribili visu portenta sequuntur, |
| 272 | et socii amissi petierunt aethera pennis |
| 273 | fluminibusque vagantur aves, heu dira meorum |
| 274 | supplicia, et scopulos lacrimosis vocibus implent. |
| |
| 275 | Haec adeo ex illo mihi iam speranda fuerunt |
| 276 | tempore, cum ferro caelestia corpora demens |
| 277 | adpetii et Veneris violavi volnere dextram. |
| 278 | Ne vero, ne me ad talis impellite pugnas: |
| 279 | nec mihi cum Teucris ullum post eruta bellum |
| |
| 280 | Pergama, nec veterum memini laetorve malorum. |
| 281 | Munera, quae patriis ad me portatis ab oris, |
| 282 | vertite ad Aenean. Stetimus tela aspera contra |
| 283 | contulimusque manus: experto credite, quantus |
| 284 | in clipeum adsurgat, quo turbine torqueat hastam. |
| |
| 285 | Si duo praeterea talis Idaea tulisset |
| 286 | terra viros, ultro Inachias venisset ad urbes |
| 287 | Dardanus, et versis lugeret Graecia fatis. |
| 288 | Quidquid apud durae cessatum est moenia Troiae, |
| 289 | Hectoris Aeneaeque manu victoria Graium |
| |
| 290 | haesit et in decimum vestigia rettulit annum. |
| 291 | Ambo animis, ambo insignes praestantibus armis |
| 292 | hic pietate prior. Coeant in foedera dextrae, |
| 293 | qua datur; ast armis concurrant arma cavete. |
| 294 | Et responsa simul quae sint, rex optime, regis |
| |
| 295 | audisti et quae sit magno sententia bello. |
| 296 | Vix ea legati, variusque per ora cucurrit |
| 297 | Ausonidum turbata fremor: ceu saxa morantur |
| 298 | cum rapidos amnis, fit clauso gurgite murmur |
| 299 | vicinaeque fremunt ripae crepitantibus undis. |
| |
| 300 | Ut primum placati animi et trepida ora quierunt, |
| 301 | praefatus divos solio rex infit ab alto: |
| 302 | Ante equidem summa de re statuisse, Latini, |
| 303 | et vellem et fuerat melius, non tempore tali |
| 304 | cogere concilium. cum muros adsidet hostis. |
| |
| 305 | Bellum importunum, cives, cum gente deorum |
| 306 | invictisque viris gerimus, quos nulla fatigant |
| 307 | proelia: nec victi possunt absistere ferro. |
| 308 | Spem siquam adscitis Aetolum habuistis in armis, |
| 309 | ponite. Spes sibi quisque, sed haec quam angusta videtis; |
| |
| 310 | cetera qua rerum iaceant perculsa ruina, |
| 311 | ante oculos interque manus sunt omnia vestras. |
| 312 | Nec quemquam incuso: potuit quae plurima virtus |
| 313 | esse, fuit; toto certatum est corpore regni. |
| 314 | Nunc adeo quae sit dubiae sententia menti |
| |
| 315 | expediam et paucis, animos adhibete, docebo. |
| 316 | Est antiquus ager Tusco mihi proximus amni, |
| 317 | longus in occasum, finis super usque Sicanos; |
| 318 | Aurunci Rutulique serunt et vomere duros |
| 319 | exercent colles atque horum asperrima pascunt. |
| |
| 320 | Haec omnis regio et celsi plaga pinea montis |
| 321 | cedat amicitiae Teucrorum, et foederis aequas |
| 322 | dicamus leges sociosque in regna vocemus. |
| 323 | Considant, si tantus amor, et moenia condant. |
| 324 | Sin alios finis aliamque capessere gentem |
| |
| 325 | est animus possuntque solo decedere nostro: |
| 326 | bis denas Italo texamus robore navis |
| 327 | seu pluris complere valent, iacet omnis ad undam |
| 328 | materies, ipsi numerumque modumque carinis |
| 329 | praecipiant, nos aera manus navalia demus. |
| |
| 330 | Praeterea qui dicta ferant et foedera firment |
| 331 | centum oratores prima de gente Latinos |
| 332 | ire placet pacisque manu praetendere ramos, |
| 333 | munera portantis aurique eborisque talenta |
| 334 | et sellam regni trabeamque insignia nostri. |
| |
| 335 | Consulite in medium et rebus succurrite fessis. |
| 336 | Tum Drances idem infensus, quem gloria Turni |
| 337 | obliqua invidia stimulisque agitabat amaris, |
| 338 | largus opum et lingua melior, sed frigida bello |
| 339 | dextera, consiliis habitus non futilis auctor, |
| |
| 340 | seditione potens (genus huic materna superbum |
| 341 | nobilitas dabat, incertum de patre ferebat), |
| 342 | surgit et his onerat dictis atque aggerat iras: |
| 343 | Rem nulli obscuram nostrae nec vocis egentem |
| 344 | consulis, O bone rex: cuncti se scire fatentur, |
| |
| 345 | quid fortuna ferat populi, sed dicere mussant. |
| 346 | Det libertatem fandi flatusque remittat |
| 347 | cuius ob auspicium infaustum moresque sinistros |
| 348 | (dicam equidem, licet arma mihi mortemque minetur) |
| 349 | lumina tot cecidisse ducum totamque videmus |
| |
| 350 | consedisse urbem luctu, dum Troia temptat |
| 351 | castra fugae fidens et caelum territat armis. |
| 352 | Unum etiam donis istis, quae plurima mitti |
| 353 | Dardanidis dicique iubes, unum, optime regum, |
| 354 | adicias nec te ullius violentia vincat, |
| |
| 355 | quin natam egregio genero dignisque hymenaeis |
| 356 | des, pater, et pacem hanc aeterno foedere iungas. |
| 357 | Quod si tantus habet mentes et pectora terror, |
| 358 | ipsum obtestemur veniamque oremus ab ipso: |
| 359 | cedat, ius proprium regi patriaeque remittat. |
| |
| 360 | Quid miseros totiens in aperta pericula cives |
| 361 | proicis, O Latio caput horum et causa malorum? |
| 362 | Nulla salus bello: pacem te poscimus omnes, |
| 363 | Turne, simul pacis solum inviolabile pignus. |
| 364 | Primus ego, invisum quem tu tibi fingis, et esse |
| |
| 365 | nil moror, en supplex venio. Miserere tuorum, |
| 366 | pone animos et pulsus abi. Sat funera fusi |
| 367 | vidimus ingentis et desolavimus agros. |
| 368 | Aut si fama movet, si tantum pectore robur |
| 369 | concipis et si adeo dotalis regia cordi est, |
| |
| 370 | aude atque adversum fidens fer pectus in hostem. |
| 371 | Scilicet ut Turno contingat regia coniunx, |
| 372 | nos animae viles, inhumata infletaque turba, |
| 373 | sternamur campis. Etiam tu, siqua tibi vis, |
| 374 | si patrii quid Martis habes, illum aspice contra, |
| |
| 375 | qui vocat. |
| 376 | Talibus exarsit dictis violentia Turni; |
| 377 | dat gemitum rumpitque has imo pectore voces |
| 378 | Larga quidem, Drance, semper tibi copia fandi |
| 379 | tum, cum bella manus poscunt, patribusque vocatis |
| |
| 380 | primus ades. Sed non replenda est curia verbis, |
| 381 | quae tuto tibi magna volant, dum distinet hostem |
| 382 | agger murorum nec inundant sanguine fossae. |
| 383 | Proinde tona eloquio, solitum tibi, meque timoris |
| 384 | argue tu, Drance, quando tot stragis acervos |
| |
| 385 | Teucrorum tua dextra dedit passimque tropaeis |
| 386 | insignis agros. Possit quid vivida virtus, |
| 387 | experiare licet; nec longe scilicet hostes |
| 388 | quaerendi nobis: circumstant undique muros. |
| 389 | Imus in adversos: quid cessas? An tibi Mavors |
| |
| 390 | ventosa in lingua pedibusque fugacibus istis |
| 391 | semper erit? |
| 392 | Pulsus ego? Aut quisquam merito, foedissime, pulsum |
| 393 | arguet, Iliaco tumidum qui crescere Thybrim |
| 394 | sanguine et Evandri totam cum stirpe videbit |
| |
| 395 | procubuisse domum atque exutos Arcadas armis? |
| 396 | Haud ita me experti Bitias et Pandarus ingens |
| 397 | et quos mille die victor sub Tartara misi, |
| 398 | inclusus muris hostilique aggere saeptus. |
| 399 | "Nulla salus bello." Capiti cane talia, demens, |
| |
| 400 | Dardanio rebusque tuis. Proinde omnia magno |
| 401 | ne cessa turbare metu atque extollere vires |
| 402 | gentis bis victae, contra premere arma Latini. |
| 403 | Nunc et Myrmidonum proceres Phrygia arma tremescunt, |
| 404 | nunc et Tydides et Larissaeus Achilles, |
| |
| 405 | amnis et Hadriacas retro fugit Aufidus undas. |
| 406 | Vel cum se pavidum contra mea iurgia fingit |
| 407 | artificis scelus et formidine crimen acerbat. |
| 408 | Numquam animam talem dextra hac, absiste moveri, |
| 409 | amittes: habitet tecum et sit pectore in isto. |
| |
| 410 | Nunc ad te et tua magna, pater, consulta revertor. |
| 411 | Si nullam nostris ultra spem ponis in armis, |
| 412 | si tam deserti sumus et semel agmine verso |
| 413 | funditus occidimus neque habet Fortuna regressum? |
| 414 | oremus pacem et dextras tendamus inertis. |
| |
| 415 | Quamquam O, si solitae quicquam virtutis adesset! |
| 416 | Ille mihi ante alios fortunatusque laborum |
| 417 | egregiusque animi, qui, nequid tale videret, |
| 418 | procubuit moriens et humum semel ore momordit. |
| 419 | Sin et opes nobis et adhuc intacta iuventus |
| |
| 420 | auxilioque urbes Italae populique supersunt, |
| 421 | sin et Troianis cum multo gloria venit |
| 422 | sanguine, sunt illis sua funera parque per omnis |
| 423 | tempestas: cur indecores in limine primo |
| 424 | deficimus? Cur ante tubam tremor occupat artus? |
| |
| 425 | Multa dies variisque labor mutabilis aevi |
| 426 | rettulit in melius, multos alterna revisens |
| 427 | lusit et in solido rursus Fortuna locavit. |
| 428 | Non erit auxilio nobis Aetolus et Arpi: |
| 429 | at Messapus erit felixque Tolumnius et quos |
| |
| 430 | tot populi misere duces, nec parva sequetur |
| 431 | gloria delectos Latio et Laurentibus agris. |
| 432 | Est et Volscorum egregia de gente Camilla, |
| 433 | agmen agens equitum et florentis aere catervas. |
| 434 | Quod si me solum Teucri in certamina poscunt |
| |
| 435 | idque placet tantumque bonis communibus obsto, |
| 436 | non adeo has exosa manus Victoria fugit, |
| 437 | ut tanta quicquam pro spe temptare recusem. |
| 438 | Ibo animis contra, vel magnum praestet Achillem |
| 439 | factaque Vulcani manibus paria induat arma |
| |
| 440 | ille licet. Vobis animam hanc soceroque Latino |
| 441 | Turnus ego, haud ulli veterum virtute secundus, |
| 442 | devovi. Solum Aeneas vocat: et vocet oro, |
| 443 | nec Drances potius, sive est haec ira deorum, |
| 444 | morte luat, sive est virtus et gloria, tollat. |
| |
| 445 | Illi haec inter se dubiis de rebus agebant |
| 446 | certantes; castra Aeneas aciemque movebat: |
| 447 | nuntius ingenti per regia tecta tumultu |
| 448 | ecce ruit magnisque urbem terroribus implet, |
| 449 | instructos acie Tiberino a flumine Teucros |
| |
| 450 | Tyrrhenamque manum totis descendere campis. |
| 451 | Extemplo turbati animi concussaque vulgi |
| 452 | pectora et adrectae stimulis haud mollibus irae. |
| 453 | Arma manu trepidi poscunt, fremit arma iuventus, |
| 454 | flent maesti mussantque patres. Hic undique clamor |
| |
| 455 | dissensu vario magnus se tollit in auras |
| 456 | haud secus atque alto in luco cum forte catervae |
| 457 | consedere avium piscosove amne Padusae |
| 458 | dant sonitum rauci per stagna loquacia cycni. |
| 459 | Immo, ait, O cives adrepto tempore, Turnus, |
| |
| 460 | cogite concilium et pacem laudate sedentes: |
| 461 | illi armis in regna ruunt. Nec plura locutus |
| 462 | corripuit sese et tectis citus extulit altis. |
| 463 | Tu, Voluse, armari Volscorum edice maniplos, |
| 464 | duc, ait, et Rutulos. Equitem Messapus in armis |
| |
| 465 | et cum fratre Coras latis diffundite campis. |
| 466 | Pars aditus urbis firmet turrisque capessat, |
| 467 | cetera, qua iusso, mecum manus inferat arma. |
| 468 | Ilicet in muros tota discurritur urbe. |
| 469 | Consilium ipse pater et magna incepta Latinus |
| |
| 470 | deserit ac tristi turbatus tempore differt |
| 471 | multaque se incusat, qui non adceperit ultro |
| 472 | Dardanium Aenean generumque adsciverit urbi. |
| 473 | Praefodiunt alii portas aut saxa sudesque |
| 474 | subvectant. Bello dat signum rauca cruentum |
| |
| 475 | bucina. Tum muros varia cinxere corona |
| 476 | matronae puerique: vocat labor ultimus omnis. |
| 477 | Nec non ad templum summasque ad Palladis arces |
| 478 | subvehitur magna matrum regina caterva |
| 479 | dona ferens, iuxtaque comes Lavinia virgo, |
| |
| 480 | causa mali tanti, oculos deiecta decoros. |
| 481 | Succedunt matres et templum ture vaporant |
| 482 | et maestas alto fundunt de limine voces: |
| 483 | Armipotens, praeses belli, Tritonia virgo, |
| 484 | frange manu telum Phrygii praedonis et ipsum |
| |
| 485 | pronum sterne solo portisque effunde sub altis. |
| 486 | Cingitur ipse furens certatim in proelia Turnus. |
| 487 | Iamque adeo rutilum thoraca indutus aenis |
| 488 | horrebat squamis surasque incluserat auro, |
| 489 | tempora nudus adhuc, laterique adcinxerat ensem |
| |
| 490 | fulgebatque alta decurrens aureus arce, |
| 491 | exsultatque animis et spe iam praecipit hostem: |
| 492 | qualis ubi abruptis fugit praesaepia vinclis |
| 493 | tandem liber equus campoque potitus aperto |
| 494 | aut ille in pastus armentaque tendit equarum |
| |
| 495 | aut adsuetus aquae perfundi flumine noto |
| 496 | emicat adrectisque fremit cervicibus alte |
| 497 | luxurians, luduntque iubae per colla, per armos. |
| 498 | Obvia cui Volscorum acie comitante Camilla |
| 499 | occurrit portisque ab equo regina sub ipsis |
| |
| 500 | desiluit, quam tota cohors imitata relictis |
| 501 | ad terram defluxit equis; tum talia fatur: |
| 502 | Turne, sui merito siqua est fiducia forti, |
| 503 | audeo et Aeneadum promitto occurrere turmae |
| 504 | solaque Tyrrhenos equites ire obvia contra. |
| |
| 505 | Me sine prima manu temptare pericula belli |
| 506 | tu pedes ad muros subsiste et moenia serva. |
| 507 | Turnus ad haec, oculos horrenda in virgine fixus: |
| 508 | O decus Italiae virgo, quas dicere grates |
| 509 | quasve referre parem? Sed nunc, est omnia quando |
| |
| 510 | iste animus supra, mecum partire laborem. |
| 511 | Aeneas, ut fama fidem missique reportant |
| 512 | exploratores, equitum levia improbus arma |
| 513 | praemisit, quaterent campos; ipse ardua montis |
| 514 | per deserta iugo superans adventat ad urbem. |
| |
| 515 | Furta paro belli convexo in tramite silvae? |
| 516 | ut bivias armato obsidam milite fauces. |
| 517 | Tu Tyrrhenum equitem conlatis excipe signis; |
| 518 | tecum acer Messapus erit turmaeque Latinae |
| 519 | Tiburtique manus, ducis et tu concipe curam. |
| |
| 520 | Sic ait, et paribus Messapum in proelia dictis |
| 521 | hortatur sociosque duces et pergit in hostem. |
| 522 | Est curvo anfractu valles, adcommoda fraudi |
| 523 | armorumque dolis, quam densis frondibus atrum |
| 524 | urget utrimque latus, tenuis quo semita ducit |
| |
| 525 | angustaeque ferunt fauces aditusque maligni. |
| 526 | Hanc super in speculis summoque in vertice montis |
| 527 | planities ignota iacet tutique receptus, |
| 528 | seu dextra laevaque velis occurrere pugnae, |
| 529 | sive instare iugis et grandia volvere saxa. |
| |
| 530 | Huc iuvenis nota fertur regione viarum |
| 531 | arripuitque locum et silvis insedit iniquis. |
| 532 | Velocem interea superis in sedibus Opim, |
| 533 | unam ex virginibus sociis sacraque caterva, |
| 534 | compellabat et has tristis Latonia voces |
| |
| 535 | ore dabat: Graditur bellum ad crudele Camilla, |
| 536 | O virgo, et nostris nequiquam cingitur armis, |
| 537 | cara mihi ante alias. Neque enim novus iste Dianae |
| 538 | venit amor subitaque animum dulcedine movit. |
| 539 | Pulsus ob invidiam regno viresque superbas |
| |
| 540 | Priverno antiqua Metabus cum excederet urbe, |
| 541 | infantem fugiens media inter proelia belli |
| 542 | sustulit exsilio comitem matrisque vocavit |
| 543 | nomine Casmillae mutata parte Camillam. |
| 544 | Ipse sinu prae se portans iuga longa petebat |
| |
| 545 | solorum nemorum: tela undique saeva premebant |
| 546 | et circumfuso volitabant milite Volsci. |
| 547 | Ecce fugae medio summis Amasenus abundans |
| 548 | spumabat ripis: tantus se nubibus imber |
| 549 | ruperat. Ille, innare parans, infantis amore |
| |
| 550 | tardatur caroque oneri timet. Omnia secum |
| 551 | versanti subito vix haec sententia sedit. |
| 552 | Telum immane manu valida quod forte gerebat |
| 553 | bellator, solidum nodis et robore cocto, |
| 554 | huic natam, libro et silvestri subere clausam, |
| |
| 555 | implicat atque habilem mediae circumligat hastae; |
| 556 | quam dextra ingenti librans ita ad aethera fatur: |
| 557 | Alma, tibi hanc, nemorum cultrix, Latonia virgo, |
| 558 | ipse pater famulam voveo; tua prima per auras |
| 559 | tela tenens supplex hostem fugit. Accipe, testor, |
| |
| 560 | diva tuam, quae nunc dubiis committitur auris. |
| 561 | Dixit et adducto contortum hastile lacerto |
| 562 | immittit: sonuere undae, rapidum super amnem |
| 563 | infelix fugit in iaculo stridente Camilla. |
| 564 | At Metabus, magna propius iam urgente caterva, |
| |
| 565 | dat sese fluvio atque hastam cum virgine victor |
| 566 | gramineo donum Triviae de caespite vellit. |
| 567 | Non illum tectis ullae, non moenibus urbes |
| 568 | accepere neque ipse manus feritate dedisset: |
| 569 | pastorum et solis exegit montibus aevom. |
| |
| 570 | Hic natam in dumis interque horrentia lustra |
| 571 | armentalis equae mammis et lacte ferino |
| 572 | nutribat, teneris immulgens ubera labris. |
| 573 | Utque pedum primis infans vestigia plantis |
| 574 | institerat, iaculo palmas armavit acuto |
| |
| 575 | spiculaque ex umero parvae suspendit et arcum. |
| 576 | Pro crinali auro, pro longae tegmine pallae |
| 577 | tigridis exuviae per dorsum a vertice pendent. |
| 578 | Tela manu iam tum tenera puerilia torsit |
| 579 | et fundam tereti circum caput egit habena |
| |
| 580 | Strymoniamque gruem aut album deiecit olorem. |
| 581 | Multae illam frustra Tyrrhena per oppida matres |
| 582 | optavere nurum: sola contenta Diana |
| 583 | aeternum telorum et virginitatis amorem |
| 584 | intemerata colit. Vellem haud correpta fuisset |
| |
| 585 | militia tali, conata lacessere Teucros: |
| 586 | cara mihi comitumque foret nunc una mearum. |
| 587 | Verum age, quandoquidem fatis urgetur acerbis, |
| 588 | abere, nympha, polo finisque invise Latinos, |
| 589 | tristis ubi infausto committitur omine pugna. |
| |
| 590 | Haec cape et ultricem pharetra deprome sagittam: |
| 591 | hac quicumque sacrum violarit volnere corpus, |
| 592 | Tros Italusque, mihi pariter det sanguine poenas. |
| 593 | Post ego nube cava miserandae corpus et arma |
| 594 | inspoliata feram tumulo patriaeque reponam. |
| |
| 595 | Dixit; at illa levis caeli delapsa per auras |
| 596 | insonuit, nigro circumdata turbine corpus. |
| 597 | At manus interea muris Troiana propinquat |
| 598 | Etruscique duces equitumque exercitus omnis, |
| 599 | compositi numero in turmas. Fremit aequore toto |
| |
| 600 | insultans sonipes et pressis pugnat habenis |
| 601 | huc conversus et huc; tum late ferreus hastis |
| 602 | horret ager campique armis sublimibus ardent. |
| 603 | Nec non Messapus contra celeresque Latini |
| 604 | et cum fratre Coras et virginis ala Camillae |
| |
| 605 | adversi campo apparent hastasque reductis |
| 606 | protendunt longe dextris et spicula vibrant, |
| 607 | adventusque virum fremitusque ardescit equorum. |
| 608 | Iamque intra iactum teli progressus uterque |
| 609 | substiterat: subito erumpunt clamore furentisque |
| |
| 610 | exhortantur equos; fundunt simul undique tela |
| 611 | crebra nivis ritu caelumque obtexitur umbra. |
| 612 | Continuo adversis Tyrrhenus et acer Aconteus |
| 613 | conixi incurrunt hastis primique ruina |
| 614 | dant sonitum ingenti perfractaque quadrupedantum |
| |
| 615 | pectora pectoribus rumpunt: excussus Aconteus |
| 616 | fulminis in morem aut tormento ponderis acti |
| 617 | praecipitat longe et vitam dispergit in auras. |
| 618 | Extemplo turbatae acies, versique Latini |
| 619 | reiciunt parmas et equos ad moenia vertunt. |
| |
| 620 | Troes agunt, princeps turmas inducit Asilas. |
| 621 | Iamque propinquabant portis, rursusque Latini |
| 622 | clamorem tollunt et mollia colla reflectunt: |
| 623 | hi fugiunt penitusque datis referuntur habenis. |
| 624 | Qualis ubi alterno procurrens gurgite pontus |
| |
| 625 | nunc ruit ad terram scopulusque superiacit unda |
| 626 | spumeus extremamque sinu perfundit arenam, |
| 627 | nunc rapidus retro atque aestu revoluta resorbens |
| 628 | saxa fugit litusque vado labente relinquit: |
| 629 | bis Tusci Rutulos egere ad moenia versos, |
| |
| 630 | bis reiecti armis respectant terga tegentes. |
| 631 | Tertia sed postquam congressi in proelia totas |
| 632 | implicuere inter se acies legitque virum vir: |
| 633 | tum vero et gemitus morientum et sanguine in alto |
| 634 | armaque corporaque et permixti caede virorum |
| |
| 635 | semianimes volvuntur equi, pugna aspera surgit. |
| 636 | Orsilochus Remuli, quando ipsum horrebat adire, |
| 637 | hastam intorsit equo ferrumque sub aure reliquit. |
| 638 | Quo sonipes ictu furit arduus altaque iactat |
| 639 | vulneris impatiens arrecto pectore crura: |
| |
| 640 | volvitur ille excussus humi. Catillus Iollan |
| 641 | ingentemque animis, ingentem corpore et armis |
| 642 | deicit Herminium, nudo cui vertice fulva |
| 643 | caesaries nudique umeri, nec vulnera terrent: |
| 644 | tantus in arma patet. Latos huic hasta per armos |
| |
| 645 | acta tremit duplicatque virum transfixa dolore. |
| 646 | Funditur ater ubique cruor; dant funera ferro |
| 647 | certantes pulchramque petunt per vulnera mortem. |
| 648 | At medias inter caedes exsultat Amazon, |
| 649 | unum exserta latus pugnae, pharetrata Camilla, |
| |
| 650 | et nunc lenta manu spargens hastilia denset, |
| 651 | nunc validam dextra rapit indefessa bipennem; |
| 652 | aureus ex umero sonat arcus et arma Dianae. |
| 653 | Illa etiam in tergum, siquando pulsa recessit, |
| 654 | spicula converso fugientia dirigit arcu. |
| |
| 655 | At circum lectae comites, Larinaque virgo |
| 656 | Tullaque et aeratam quatiens Tarpeia securem, |
| 657 | Italides, quas ipsa decus sibi dia Camilla |
| 658 | delegit pacisque bonas bellique ministras: |
| 659 | quales Threiciae cum flumina Thermodontis |
| |
| 660 | pulsant et pictis bellantur Amazones armis |
| 661 | seu circum Hippolyten, seu cum se Martia curru |
| 662 | Penthesilea refert, magnoque ululante tumultu |
| 663 | feminea exsultant lunatis agmina peltis. |
| 664 | Quem telo primum, quem postremum, aspera virgo, |
| |
| 665 | deicis? Aut quot humi morientia corpora fundis? |
| 666 | Eunaeum Clitio primum patre, cuius apertum |
| 667 | adversi longa transverberat abiete pectus: |
| 668 | sanguinis ille vomens rivos cadit atque cruentam |
| 669 | mandit humum moriensque suo se in volnere versat. |
| |
| 670 | Tum Lirim Pagasumque super; quorum alter habenas |
| 671 | suffosso revolutus equo dum colligit, alter |
| 672 | dum subit ac dextram labenti tendit inermem, |
| 673 | praecipites pariterque ruunt. His addit Amastrum |
| 674 | Hippotaden, sequiturque incumbens eminus hasta |
| |
| 675 | Tereaque Harpalycumque et Demophoonta Chrominque; |
| 676 | quotque emissa manu contorsit spicula virgo, |
| 677 | tot Phrygii cecidere viri. Procul Ornytus armis |
| 678 | ignotis et equo venator Iapyge fertur, |
| 679 | cui pellis latos umeros erepta iuvenco |
| |
| 680 | pugnatori operit, caput ingens oris hiatus |
| 681 | et malae texere lupi cum dentibus albis, |
| 682 | agrestisque manus armat sparus; ipse catervis |
| 683 | vertitur in mediis et toto vertice supra est. |
| 684 | Hunc illa exceptum, neque enim labor agmine verso, |
| |
| 685 | traicit et super haec inimico pectore fatur: |
| 686 | Silvis te, Tyrrhene, feras agitare putasti? |
| 687 | Advenit qui vestra dies muliebribus armis |
| 688 | verba redarguerit. Nomen tamen haud leve patrum |
| 689 | manibus hoc referes, telo cecidisse Camillae. |
| |
| 690 | Protinus Orsilochum et Buten, duo maxima Teucrum |
| 691 | corpora, sed Buten aversum cuspide fixit |
| 692 | loricam galeamque inter, qua colla sedentis |
| 693 | lucent et laevo dependet parma lacerto, |
| 694 | Orsilochum fugiens magnumque agitata per orbem |
| |
| 695 | eludit gyro interior sequiturque sequentem, |
| 696 | tum validam perque arma viro perque ossa securim |
| 697 | altior exsurgens oranti et multa precanti |
| 698 | congeminat: vulnus calido rigat ora cerebro. |
| 699 | Incidit huic subitoque aspectu territus haesit |
| |
| 700 | Appenninicolae bellator filius Auni, |
| 701 | haud Ligurum extremus, dum fallere fata sinebant. |
| 702 | Isque ubi se nullo iam cursu evadere pugnae |
| 703 | posse neque instantem reginam avertere cernit, |
| 704 | consilio versare dolos ingressus et astu |
| |
| 705 | incipit haec: Quid tam egregium, si femina forti |
| 706 | fidis equo? Dimitte fugam et te comminus aequo |
| 707 | mecum crede solo pugnaeque adcinge pedestri: |
| 708 | iam nosces, ventosa ferat cui gloria fraudem. |
| 709 | Dixit, at illa furens acrique adcensa dolore |
| |
| 710 | tradit equum comiti paribusque resistit in armis, |
| 711 | ense pedes nudo puraque interrita parma. |
| 712 | At iuvenis, vicisse dolo ratus, avolat ipse, |
| 713 | haud mora, conversisque fugax aufertur habenis |
| 714 | quadrupedemque citum ferrata calce fatigat. |
| |
| 715 | Vane Ligus frustraque animis elate superbis, |
| 716 | nequiquam patrias temptasti lubricus artis, |
| 717 | nec fraus te incolumem fallaci perferet Auno, |
| 718 | haec fatur virgo et pernicibus ignea plantis |
| 719 | transit equum cursu frenisque adversa prehensis |
| |
| 720 | congreditur poenasque inimico ex sanguine sumit: |
| 721 | quam facile accipiter saxo sacer ales ab alto |
| 722 | consequitur pennis sublimem in nube columbam |
| 723 | comprensamque tenet pedibusque eviscerat uncis; |
| 724 | tum cruor et vulsae labuntur ab aethere plumae. |
| |
| 725 | At non haec nullis hominum sator atque deorum |
| 726 | observans oculis summo sedet altus Olympo: |
| 727 | Tyrrhenum genitor Tarchonem in proelia saeva |
| 728 | suscitat et stimulis haud mollibus incitat iras. |
| 729 | Ergo inter caedes cedentiaque agmina Tarchon |
| |
| 730 | fertur equo variisque instigat vocibus alas, |
| 731 | nomine quemque vocans, reficitque in proelia pulsos. |
| 732 | Quis metus, O numquam dolituri, O semper inertes |
| 733 | Tyrrheni, quae tanta animis ignavia venit? |
| 734 | Femina palantis agit atque haec agmina vertit! |
| |
| 735 | Quo ferrum quidve haec gerimus tela inrita dextris? |
| 736 | At non in Venerem segnes nocturnaque bella |
| 737 | aut ubi curva choros indixit tibia Bacchi, |
| 738 | exspectate dapes et plenae pocula mensae, |
| 739 | hic amor, hoc studium, dum sacra secundus haruspex |
| |
| 740 | nuntiet ac lucos vocet hostia pinguis in altos! |
| 741 | Haec effatus equum in medios, moriturus et ipse, |
| 742 | concitat et Venulo adversum se turbidus infert |
| 743 | dereptumque ab equo dextra complectitur hostem |
| 744 | et gremium ante suum multa vi concitus aufert. |
| |
| 745 | Tollitur in caelum clamor, cunctique Latini |
| 746 | convertere oculos. Volat igneus aequore Tarchon |
| 747 | arma virumque ferens; tum summa ipsius ab hasta |
| 748 | defringit ferrum et partis rimatur apertas, |
| 749 | qua vulnus letale ferat; contra ille repugnans |
| |
| 750 | sustinet a iugulo dextram et vim viribus exit. |
| 751 | Utque volans alte raptum cum fulva draconem |
| 752 | fert aquila implicuitque pedes atque unguibus haesit, |
| 753 | saucius at serpens sinuosa volumina versat |
| 754 | adrectisque horret squamis et sibilat ore, |
| |
| 755 | arduus insurgens; illa haud minus urget obunco |
| 756 | luctantem rostro, simul aethera verberat alis: |
| 757 | haud aliter praedam Tiburtum ex agmine Tarchon |
| 758 | portat ovans. Ducis exemplum eventumque secuti |
| 759 | Maeonidae incurrunt. Tum fatis debitus Arruns |
| |
| 760 | velocem iaculo et multa prior arte Camillam |
| 761 | circuit et quae sit fortuna facillima, temptat. |
| 762 | Qua se cumque furens medio tulit agmine virgo, |
| 763 | hac Arruns subit et tacitus vestigia lustrat; |
| 764 | qua victrix redit illa pedemque ex hoste reportat, |
| |
| 765 | hac iuvenis furtim celeris detorquet habenas. |
| 766 | Hos aditus iamque hos aditus omnemque pererrat |
| 767 | undique circuitum et certam quatit improbus hastam. |
| 768 | Forte sacer Cybelo Chloreus olimque sacerdos |
| 769 | insignis longe Phrygiis fulgebat in armis |
| |
| 770 | spumantemque agitabat equum, quem pellis aenis |
| 771 | in plumam squamis auro conserta tegebat. |
| 772 | Ipse, peregrina ferrugine clarus et ostro, |
| 773 | spicula torquebat Lycio Gortynia cornu; |
| 774 | aureus ex umeris erat arcus et aurea vati |
| |
| 775 | cassida; tum croceam chlamydemque sinusque crepantis |
| 776 | carbaseos fulvo in nodum collegerat auro |
| 777 | pictus acu tunicas et barbara tegmina crurum. |
| 778 | Hunc virgo, sive ut templis praefigeret arma |
| 779 | Troia, captivo sive ut se ferret in auro |
| |
| 780 | venatrix, unum ex omni certamine pugnae |
| 781 | caeca sequebatur totumque incauta per agmen |
| 782 | femineo praedae et spoliorum ardebat amore, |
| 783 | telum ex insidiis cum tandem tempore capto |
| 784 | concitat et superos Arruns sic voce precatur: |
| |
| 785 | Summe deum, sancti custos Soractis Apollo, |
| 786 | quem primi colimus, cui pineus ardor acervo |
| 787 | pascitur et medium freti pietate per ignem |
| 788 | cultores multa premimus vestigia pruna, |
| 789 | da, pater, hoc nostris aboleri dedecus armis, |
| |
| 790 | omnipotens. Non exuvias pulsaeve tropaeum |
| 791 | virginis aut spolia ulla peto (mihi cetera laudem |
| 792 | facta ferent): haec dira meo dum vulnere pestis |
| 793 | pulsa cadat, patrias remeabo inglorius urbes. |
| 794 | Audiit et voti Phoebus succedere partem |
| |
| 795 | mente dedit, partem volucris dispersit in auras: |
| 796 | sterneret ut subita turbatam morte Camillam, |
| 797 | adnuit oranti; reducem ut patria alta videret, |
| 798 | non dedit, inque Notos vocem vertere procellae. |
| 799 | Ergo ut missa manu sonitum dedit hasta per auras, |
| |
| 800 | convertere animos acris oculosque tulere |
| 801 | cuncti ad reginam Volsci. Nihil ipsa nec aurae |
| 802 | nec sonitus memor aut venientis ab aethere teli, |
| 803 | hasta sub exsertam donec perlata papillam |
| 804 | haesit virgineumque alte bibit acta cruorem. |
| |
| 805 | Concurrunt trepidae comites dominamque ruentem |
| 806 | suscipiunt. Fugit ante omnis exterritus Arruns, |
| 807 | laetitia mixtoque metu, nec iam amplius hastae |
| 808 | credere nec telis occurrere virginis audet. |
| 809 | Ac velut ille, prius quam tela inimica sequantur, |
| |
| 810 | continuo in montis sese avius abdidit altos |
| 811 | occiso pastore lupus magnove iuvenco, |
| 812 | conscius audacis facti, caudamque remulcens |
| 813 | subiecit pavitantem utero silvasque petivit: |
| 814 | haud secus ex oculis se turbidus abstulit Arruns |
| |
| 815 | contentusque fuga mediis se immiscuit armis. |
| 816 | Illa manu moriens telum trahit, ossa sed inter |
| 817 | ferreus ad costas alto stat vulnere mucro: |
| 818 | labitur exsanguis, labuntur frigida leto |
| 819 | lumina, purpureus quondam color ora reliquit. |
| |
| 820 | Tum sic exspirans Accam ex aequalibus unam |
| 821 | adloquitur fidam ante alias, quae sola Camillae, |
| 822 | quicum partiri curas; atque haec ita fatur: |
| 823 | Hactenus, Acca soror, potui: nunc vulnus acerbum |
| 824 | conficit, et tenebris nigrescunt omnia circum. |
| |
| 825 | Effuge et haec Turno mandata novissima perfer: |
| 826 | succedat pugnae Troianosque arceat urbe. |
| 827 | Iamque vale. Simul his dictis linquebat habenas, |
| 828 | ad terram non sponte fluens. Tum frigida toto |
| 829 | paulatim exsolvit se corpore lentaque colla |
| |
| 830 | et captum leto posuit caput, arma relinquunt, |
| 831 | vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras. |
| 832 | Tum vero immensus surgens ferit aurea clamor |
| 833 | sidera: deiecta crudescit pugna Camilla, |
| 834 | incurrunt densi simul omnis copia Teucrum |
| |
| 835 | Tyrrhenique duces Evandrique Arcades alae. |
| 836 | At Triviae custos iamdudum in montibus Opis |
| 837 | alta sedet summis spectatque interrita pugnas. |
| 838 | Utque procul medio iuvenum in clamore furentum |
| 839 | prospexit tristi multatam morte Camillam, |
| |
| 840 | ingemuitque deditque has imo pectore voces: |
| 841 | Heu nimium, virgo, nimium crudele luisti |
| 842 | supplicium, Teucros conata lacessere bello! |
| 843 | Nec tibi desertae in dumis coluisse Dianam |
| 844 | profuit aut nostras umero gessisse sagittas. |
| |
| 845 | Non tamen indecorem tua te regina reliquit |
| 846 | extrema iam in morte, neque hoc sine nomine letum |
| 847 | per gentis erit aut famam patieris inultae. |
| 848 | Nam quicumque tuum violavit vulnere corpus, |
| 849 | morte luet merita. Fuit ingens monte sub alto |
| |
| 850 | regis Dercenni terreno ex aggere bustum |
| 851 | antiqui Laurentis opacaque ilice tectum: |
| 852 | hic dea se primum rapido pulcherrima nisu |
| 853 | sistit et Arruntem tumulo speculatur ab alto. |
| 854 | Ut vidit laetantem animis ac vana tumentem, |
| |
| 855 | Cur, inquit, diversus abis? Huc dirige gressum, |
| 856 | huc periture veni, capias ut digna Camillae |
| 857 | praemia. Tune etiam telis moriere Dianae? |
| 858 | dixit, et aurata volucrem Threissa sagittam |
| 859 | deprompsit pharetra cornuque infensa tetendit |
| |
| 860 | et duxit longe, donec curvata coirent |
| 861 | inter se capita et manibus iam tangeret aequis, |
| 862 | laeva aciem ferri, dextra nervoque papillam. |
| 863 | Extemplo teli stridorem aurasque sonantis |
| 864 | audiit una Arruns, haesitque in corpore ferrum. |
| |
| 865 | Illum exspirantem socii atque extrema gementem |
| 866 | obliti ignoto camporum in pulvere linquunt, |
| 867 | Opis ad aetherium pennis aufertur Olympum. |
| 868 | Prima fugit domina amissa levis ala Camillae; |
| 869 | turbati fugiunt Rutuli, fugit acer Atinas |
| |
| 870 | disiectique duces desolatique manipli |
| 871 | tuta petunt et equis aversi ad moenia tendunt. |
| 872 | Nec quisquam instantis Teucros letumque ferentis |
| 873 | sustentare valet telis aut sistere contra, |
| 874 | sed laxos referunt umeris languentibus arcus, |
| |
| 875 | quadrupedumque putrem cursu quatit ungula campum. |
| 876 | Volvitur ad muros caligine turbidus atra |
| 877 | pulvis, et e speculis percussae pectora matres |
| 878 | femineum clamorem ad caeli sidera tollunt. |
| 879 | Qui cursu portas primi inrupere patentis, |
| |
| 880 | hos inimica super mixto premit agmine turba; |
| 881 | nec miseram effugiunt mortem, sed limine in ipso, |
| 882 | moenibus in patriis atque inter tuta domorum |
| 883 | confixi exspirant animas. Pars claudere portas: |
| 884 | nec sociis aperire viam nec moenibus audent |
| |
| 885 | accipere orantis, oriturque miserrima caedes |
| 886 | defendentum armis aditus inque arma ruentum. |
| 887 | Exclusi ante oculos lacrumantumque ora parentum |
| 888 | pars in praecipitis fossas urgente ruina |
| 889 | volvitur, immissis pars caeca et concita frenis |
| |
| 890 | arietat in portas et duros obice postis. |
| 891 | Ipsae de muris summo certamine matres, |
| 892 | monstrat amor verus patriae, ut videre Camillam, |
| 893 | tela manu trepidae iaciunt ac robore duro |
| 894 | stipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis |
| |
| 895 | praecipites primaeque mori pro moenibus ardent. |
| 896 | Interea Turnum in silvis saevissimus implet |
| 897 | nuntius, et iuveni ingentem fert Acca tumultum: |
| 898 | deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam, |
| 899 | ingruere infensos hostis et Marte secundo |
| |
| 900 | omnia corripuisse, metum iam ad moenia ferri. |
| 901 | Ille furens, et saeva Iovis sic numina pellunt, |
| 902 | deserit obsessos collis, nemora aspera linquit. |
| 903 | Vix e conspectu exierat campumque tenebat, |
| 904 | cum pater Aeneas saltus ingressus apertos |
| |
| 905 | exsuperatque iugum silvaque evadit opaca. |
| 906 | Sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur |
| 907 | agmine nec longis inter se passibus absunt; |
| 908 | ac simul Aeneas fumantis pulvere campos |
| 909 | prospexit longe Laurentiaque agmina vidit, |
| |
| 910 | et saevum Aenean adgnovit Turnus in armis |
| 911 | adventumque pedum flatusque audivit equorum. |
| 912 | Continuoque ineant pugnas et proelia temptent, |
| 913 | ni roseus fessos iam gurgite Phoebus Hibero |
| 914 | tinguat equos noctemque die labente reducat: |
| |
| 915 | considunt castris ante urbem et moenia vallant. |