Ovidius, Fasti
Edition: unbekannt

Liber II

1	Ianus habet finem. cum carmine crescit et annus:
2	alter ut hic mensis, sic liber alter eat.
3	nunc primum velis, elegi, maioribus itis:
4	exiguum, memini, nuper eratis opus.
5	ipse ego vos habui faciles in amore ministros,
6	cum lusit numeris prima iuventa suis.
7	idem sacra cano signataque tempora fastis:
8	ecquis ad haec illinc crederet esse viam?
9	haec mea militia est; ferimus quae possumus arma,
10	dextraque non omni munere nostra vacat.
11	si mihi non valido torquentur pila lacerto
12	nec bellatoris terga premuntur equi,
13	nec galea tegimur, nec acuto cingimur ense
14	(his habilis telis quilibet esse potest),
15	at tua prosequimur studioso pectore, Caesar,
16	nomina, per titulos ingredimurque tuos.
17	ergo ades et placido paulum mea munera voltu
18	respice, pacando siquid ab hoste vacat.
19	Februa Romani dixere piamina patres:
20	nunc quoque dant verbo plurima signa fidem.
21	pontifices ab rege petunt et flamine lanas,
22	quis veterum lingua februa nomen erat;
23	quaeque capit lictor domibus purgamina certis,
24	torrida cum mica farra, vocantur idem;
25	nomen idem ramo, qui caesus ab arbore pura
26	casta sacerdotum tempora fronde tegit.
27	ipse ego flaminicam poscentem februa vidi;
28	februa poscenti pinea virga data est.
29	denique quodcumque est quo corpora nostra piantur,
30	hoc apud intonsos nomen habebat avos.
31	mensis ab his dictus, secta quia pelle Luperci
32	omne solum lustrant, idque piamen habent;
33	aut quia placatis sunt tempora pura sepulcris,
34	tum cum ferales praeteriere dies.
35	omne nefas omnemque mali purgamina causam
36	credebant nostri tollere posse senes.
37	Graecia principium moris dedit: illa nocentes
38	impia lustratos ponere facta putat.
39	Actoriden Peleus, ipsum quoque Pelea Phoci
40	caede per Haemonias solvit Acastus aquas;
41	vectam frenatis per inane draconibus Aegeus
42	credulus immerita Phasida fovit ope;
43	Amphiareiades Naupactoo Acheloo
44	'solve nefas' dixit, solvit et ille nefas.
45	ah nimium faciles, qui tristia crimina caedis
46	fluminea tolli posse putatis aqua!
47	Sed tamen, antiqui ne nescius ordinis erres,
48	primus, ut est, Iani mensis et ante fuit;
49	qui sequitur Ianum, veteris fuit ultimus anni:
50	tu quoque sacrorum, Termine, finis eras.
51	primus enim Iani mensis, quia ianua prima est:
52	qui sacer est imis manibus, imus erat.
53	postmodo creduntur spatio distantia longo
54	tempora bis quini continuasse viri.
55	Principio mensis Phrygiae contermina Matri
56	Sospita delubris dicitur aucta novis.
57	nunc ubi sunt, illis quae sunt sacrata Kalendis
58	templa deae? longa procubuere die.
59	cetera ne simili caderent labefacta ruina
60	cavit sacrati provida cura ducis,
61	sub quo delubris sentitur nulla senectus;
62	nec satis est homines, obligat ille deos.
63	templorum positor, templorum sancte repostor,
64	sit superis opto mutua cura tui.
65	dent tibi caelestes, quos tu caelestibus, annos,
66	proque tua maneant in statione domo.
67	tum quoque vicini lucus celebratur Alerni,
68	qua petit aequoreas advena Thybris aquas.
69	ad penetrale Numae Capitolinumque Tonantem
70	inque Iovis summa caeditur arce bidens.
71	saepe graves pluvias adopertus nubibus aether
72	concitat, aut posita sub nive terra latet.
73	Proximus Hesperias Titan abiturus in undas
74	gemmea purpureis cum iuga demet equis,
75	illa nocte aliquis, tollens ad sidera voltum,
76	dicet 'ubi est hodie quae Lyra fulsit heri?'
77	dumque Lyram quaeret, medii quoque terga Leonis
78	in liquidas subito mersa notabit aquas.
79	Quem modo caelatum stellis Delphina videbas,
80	is fugiet visus nocte sequente tuos,
81	seu fuit occultis felix in amoribus index,
82	Lesbida cum domino seu tulit ille lyram.
83	quod mare non novit, quae nescit Ariona tellus?
84	carmine currentes ille tenebat aquas.
85	saepe sequens agnam lupus est a voce retentus,
86	saepe avidum fugiens restitit agna lupum;
87	saepe canes leporesque umbra iacuere sub una,
88	et stetit in saxo proxima cerva leae,
89	et sine lite loquax cum Palladis alite cornix
90	sedit, et accipitri iuncta columba fuit.
91	Cynthia saepe tuis fertur, vocalis Arion,
92	tamquam fraternis obstipuisse modis.
93	nomen Arionium Siculas impleverat urbes
94	captaque erat lyricis Ausonis ora sonis;
95	inde domum repetens puppem conscendit Arion,
96	atque ita quaesitas arte ferebat opes.
97	forsitan, infelix, ventos undasque timebas:
98	at tibi nave tua tutius aequor erat.
99	namque gubernator destricto constitit ense
100	ceteraque armata conscia turba manu.
101	quid tibi cum gladio? dubiam rege, navita, puppem:
102	non haec sunt digitis arma tenenda tuis.
103	ille, metu pavidus, 'mortem non deprecor' inquit,
104	'sed liceat sumpta pauca referre lyra.'
105	dant veniam ridentque moram: capit ille coronam,
106	quae possit crines, Phoebe, decere tuos;
107	induerat Tyrio bis tinctam murice pallam:
108	reddidit icta suos pollice chorda sonos,
109	flebilibus numeris veluti canentia dura
110	traiectus penna tempora cantat olor.
111	protinus in medias ornatus desilit undas;
112	spargitur impulsa caerula puppis aqua.
113	inde (fide maius) tergo delphina recurvo
114	se memorant oneri subposuisse novo.
115	ille, sedens citharamque tenens, pretiumque vehendi
116	cantat et aequoreas carmine mulcet aquas.
117	di pia facta vident: astris delphina recepit
118	Iuppiter et stellas iussit habere novem.
119	Nunc mihi mille sonos quoque est memoratus Achilles
120	vellem, Maeonide, pectus inesse tuum,
121	dum canimus sacras alterno carmine Nonas.
122	maximus hic fastis accumulatur honor.
123	deficit ingenium, maioraque viribus urgent:
124	haec mihi praecipuo est ore canenda dies.
125	quid volui demens elegis imponere tantum
126	ponderis? heroi res erat ista pedis.
127	sancte pater patriae, tibi plebs, tibi curia nomen
128	hoc dedit, hoc dedimus nos tibi nomen, eques.
129	res tamen ante dedit: sero quoque vera tulisti
130	nomina, iam pridem tu pater orbis eras.
131	hoc tu per terras, quod in aethere Iuppiter alto,
132	nomen habes: hominum tu pater, ille deum.
133	Romule, concedes: facit hic tua magna tuendo
134	moenia, tu dederas transilienda Remo.
135	te Tatius parvique Cures Caeninaque sensit,
136	hoc duce Romanum est solis utrumque latus;
137	tu breve nescioquid victae telluris habebas,
138	quodcumque est alto sub Iove, Caesar habet.
139	tu rapis, hic castas duce se iubet esse maritas;
140	tu recipis luco, reppulit ille nefas;
141	vis tibi grata fuit, florent sub Caesare leges;
142	tu domini nomen, principis ille tenet;
143	te Remus incusat, veniam dedit hostibus ille;
144	caelestem fecit te pater, ille patrem.
145	Iam puer Idaeus media tenus eminet alvo,
146	et liquidas mixto nectare fundit aquas.
147	en etiam, siquis Borean horrere solebat,
148	gaudeat: a Zephyris mollior aura venit.
149	Quintus ab aequoreis nitidum iubar extulit undis
150	Lucifer, et primi tempora veris erunt.
151	ne fallare tamen, restant tibi frigora, restant,
152	magnaque discedens signa reliquit hiems.
153	Tertia nox veniat, Custodem protinus Ursae
154	aspicies geminos exseruisse pedes.
155	inter hamadryadas iaculatricemque Dianam
156	Callisto sacri pars fuit una chori.
157	illa, deae tangens arcus, 'quos tangimus arcus,
158	este meae testes virginitatis' ait.
159	Cynthia laudavit, 'promissa' que 'foedera serva,
160	et comitum princeps tu mihi' dixit 'eris.'
161	foedera servasset, si non formosa fuisset:
162	cavit mortales, de Iove crimen habet.
163	mille feras Phoebe silvis venata redibat
164	aut plus aut medium sole tenente diem;
165	ut tetigit lucum (densa niger ilice lucus,
166	in medio gelidae fons erat altus aquae),
167	'hic' ait 'in silva, virgo Tegeaea, lavemur';
168	erubuit falso virginis illa sono.
169	dixerat et nymphis. nymphae velamina ponunt;
170	hanc pudet, et tardae dat mala signa morae.
171	exuerat tunicas; uteri manifesta tumore
172	proditur indicio ponderis ipsa suo.
173	cui dea 'virgineos, periura Lycaoni, coetus
174	desere, nec castas pollue' dixit 'aquas.'
175	luna novum decies implerat cornibus orbem:
176	quae fuerat virgo credita, mater erat.
177	laesa furit Iuno, formam mutatque puellae:
178	quid facis? invito est pectore passa Iovem.
179	utque ferae vidit turpes in paelice voltus,
180	'huius in amplexus, Iuppiter, ' inquit 'eas.'
181	ursa per incultos errabat squalida montes
182	quae fuerat summo nuper amata Iovi.
183	iam tria lustra puer furto conceptus agebat,
184	cum mater nato est obvia facta suo.
185	illa quidem, tamquam cognosceret, adstitit amens,
186	et gemuit: gemitus verba parentis erant.
187	hanc puer ignarus iaculo fixisset acuto
188	ni foret in superas raptus uterque domos.
189	signa propinqua micant: prior est, quam dicimus Arcton,
190	Arctophylax formam terga sequentis habet.
191	saevit adhuc canamque rogat Saturnia Tethyn
192	Maenaliam tactis ne lavet Arcton aquis.
193	Idibus agrestis fumant altaria Fauni
194	hic ubi discretas insula rumpit aquas.
195	haec fuit illa dies in qua Veientibus armis
196	ter centum Fabii ter cecidere duo.
197	una domus vires et onus susceperat urbis:
198	sumunt gentiles arma professa manus.
199	egreditur castris miles generosus ab isdem,
200	e quis dux fieri quilibet aptus erat.
201	Carmentis portae dextro est via proxima iano:
202	ire per hanc noli, quisquis es; omen habet.
203	illa fama refert Fabios exisse trecentos:
204	porta vacat culpa, sed tamen omen habet.
205	ut celeri passu Cremeram tetigere rapacem
206	(turbidus hibernis ille fluebat aquis),
207	castra loco ponunt: destrictis ensibus ipsi
208	Tyrrhenum valido Marte per agmen eunt;
209	non aliter quam cum Libyca de gente leones
210	invadunt sparsos lata per arva greges.
211	diffugiunt hostes inhonestaque volnera tergo
212	accipiunt: Tusco sanguine terra rubet.
213	sic iterum, sic saepe cadunt; ubi vincere aperte
214	non datur, insidias armaque tecta parant.
215	campus erat, campi claudebant ultima colles
216	silvaque montanas occulere apta feras.
217	in medio paucos armentaque rara relinquunt,
218	cetera virgultis abdita turba latet.
219	ecce velut torrens undis pluvialibus auctus
220	aut nive, quae Zephyro victa tepente fluit,
221	per sata perque vias fertur nec, ut ante solebat,
222	riparum clausas margine finit aquas,
223	sic Fabii vallem latis discursibus implent,
224	quodque vident sternunt, nec metus alter inest.
225	quo ruitis, generosa domus? male creditis hosti:
226	simplex nobilitas, perfida tela cave.
227	fraude perit virtus: in apertos undique campos
228	prosiliunt hostes et latus omne tenent.
229	quid faciant pauci contra tot milia fortes?
230	quidve, quod in misero tempore restet, adest?
231	sicut aper longe silvis latratibus actus
232	fulmineo celeres dissipat ore canes,
233	mox tamen ipse perit, sic non moriuntur inulti,
234	volneraque alterna dantque feruntque manu.
235	una dies Fabios ad bellum miserat omnes,
236	ad bellum missos perdidit una dies.
237	ut tamen Herculeae superessent semina gentis,
238	credibile est ipsos consuluisse deos:
239	nam puer impubes et adhuc non utilis armis
240	unus de Fabia gente relictus erat;
241	scilicet ut posses olim tu, Maxime, nasci,
242	cui res cunctando restituenda foret.
243	Continuata loco tria sidera, Corvus et Anguis
244	et medius Crater inter utrumque, iacent.
245	Idibus illa latent, oriuntur nocte sequenti;
246	quae, tibi, cur tria sint tam sociata, canam.
247	forte Iovi Phoebus festum sollemne parabat
248	(non faciet longas fabula nostra moras):
249	'i, mea' dixit 'avis, ne quid pia sacra moretur,
250	et tenuem vivis fontibus adfer aquam.'
251	corvus inauratum pedibus cratera recurvis
252	tollit et aerium pervolat altus iter.
253	stabat adhuc duris ficus densissima pomis:
254	temptat eam rostro, non erat apta legi;
255	immemor imperii sedisse sub arbore fertur,
256	dum fierent tarda dulcia poma mora.
257	iamque satur nigris longum rapit unguibus hydrum,
258	ad dominumque redit, fictaque verba refert:
259	'hic mihi causa morae, vivarum obsessor aquarum:
260	hic tenuit fontes officiumque meum.'
261	'addis' ait 'culpae mendacia' Phoebus 'et audes
262	fatidicum verbis fallere velle deum?
263	at tibi, dum lactens haerebit in arbore ficus,
264	de nullo gelidae fonte bibentur aquae.'
265	dixit, et, antiqui monimenta perennia facti,
266	Anguis, avis, Crater sidera iuncta micant.
267	Tertia post Idus nudos aurora Lupercos
268	aspicit, et Fauni sacra bicornis eunt.
269	dicite, Pierides, sacrorum quae sit origo,
270	attigerint Latias unde petita domos.
271	Pana deum pecoris veteres coluisse feruntur
272	Arcades; Arcadiis plurimus ille iugis.
273	testis erit Pholoe, testes Stymphalides undae,
274	quique citis Ladon in mare currit aquis,
275	cinctaque pinetis nemoris iuga Nonacrini,
276	altaque Tricrene Parrhasiaeque nives.
277	Pan erat armenti, Pan illic numen equarum,
278	munus ob incolumes ille ferebat oves.
279	transtulit Evander silvestria numina secum:
280	hic, ubi nunc urbs est, tum locus urbis erat.
281	inde deum colimus devectaque sacra Pelasgis:
282	flamen ad haec prisco more Dialis erat.
283	cur igitur currant, et cur (sic currere mos est)
284	nuda ferant posita corpora veste, rogas?
285	ipse deus velox discurrere gaudet in altis
286	montibus, et subitas concipit ipse fugas:
287	ipse deus nudus nudos iubet ire ministros;
288	nec satis ad cursus commoda vestis erit.
289	ante Iovem genitum terras habuisse feruntur
290	Arcades, et luna gens prior illa fuit.
291	vita feris similis, nullos agitata per usus:
292	artis adhuc expers et rude volgus erat.
293	pro domibus frondes norant, pro frugibus herbas;
294	nectar erat palmis hausta duabus aqua.
295	nullus anhelabat sub adunco vomere taurus,
296	nulla sub imperio terra colentis erat:
297	nullus adhuc erat usus equi; se quisque ferebat:
298	ibat ovis lana corpus amicta sua.
299	sub Iove durabant et corpora nuda gerebant,
300	docta graves imbres et tolerare Notos.
301	nunc quoque detecti referunt monimenta vetusti
302	moris, et antiquas testificantur opes.
303	Sed cur praecipue fugiat velamina Faunus,
304	traditur antiqui fabula plena ioci.
305	forte comes dominae iuvenis Tirynthius ibat:
306	vidit ab excelso Faunus utrumque iugo;
307	vidit et incaluit, 'montana' que 'numina', dixit
308	'nil mihi vobiscum est: hic meus ardor erit.'
309	ibat odoratis umeros perfusa capillis
310	Maeonis, aurato conspicienda sinu:
311	aurea pellebant tepidos umbracula soles,
312	quae tamen Herculeae sustinuere manus.
313	iam Bacchi nemus et Tmoli vineta tenebat,
314	Hesperos et fusco roscidus ibat equo.
315	antra subit tofis laqueata et pumice vivo;
316	garrulus in primo limine rivus erat.
317	dumque parant epulas potandaque vina ministri,
318	cultibus Alciden instruit illa suis:
319	dat tenues tunicas Gaetulo murice tinctas,
320	dat teretem zonam, qua modo cincta fuit.
321	ventre minor zona est; tunicarum vincla relaxat,
322	ut posset magnas exseruisse manus.
323	fregerat armillas non illa ad bracchia factas,
324	scindebant magni vincula parva pedes.
325	ipsa capit clavamque gravem spoliumque leonis
326	conditaque in pharetra tela minora sua.
327	sic epulis functi sic dant sua corpora somno,
328	et positis iuxta secubuere toris:
329	causa, repertori vitis quia sacra parabant,
330	quae facerent pure, cum foret orta dies.
331	noctis erat medium. quid non amor improbus audet?
332	roscida per tenebras Faunus ad antra venit:
333	utque videt comites somno vinoque solutos,
334	spem capit in dominis esse soporis idem.
335	intrat et huc illuc temerarius errat adulter,
336	et praefert cautas subsequiturque manus.
337	venerat ad strati captata cubilia lecti,
338	et felix prima sorte futurus erat;
339	ut tetigit fulvi saetis hirsuta leonis
340	vellera, pertimuit sustinuitque manum,
341	attonitusque metu rediit, ut saepe viator
342	turbatum viso rettulit angue pedem.
343	inde tori qui iunctus erat velamina tangit
344	mollia, mendaci decipiturque nota.
345	ascendit spondaque sibi propiore recumbit,
346	et tumidum cornu durius inguen erat.
347	interea tunicas ora subducit ab ima:
348	horrebant densis aspera crura pilis.
349	cetera temptantem subito Tirynthius heros
350	reppulit: e summo decidit ille toro.
351	fit sonus, inclamat comites et lumina poscit
352	Maeonis: inlatis ignibus acta patent.
353	ille gemit lecto graviter deiectus ab alto,
354	membraque de dura vix sua tollit humo.
355	ridet et Alcides et qui videre iacentem,
356	ridet amatorem Lyda puella suum.
357	veste deus lusus fallentes lumina vestes
358	non amat, et nudos ad sua sacra vocat.
359	Adde peregrinis causas, mea Musa, Latinas,
360	inque suo noster pulvere currat equus.
361	cornipedi Fauno caesa de more capella
362	venit ad exiguas turba vocata dapes.
363	dumque sacerdotes veribus transuta salignis
364	exta parant, medias sole tenente vias,
365	Romulus et frater pastoralisque iuventus
366	solibus et campo corpora nuda dabant.
367	vectibus et iaculis et misso pondere saxi
368	bracchia per lusus experienda dabant:
369	pastor ab excelso 'per devia rura iuvencos,
370	Romule, praedones, et Reme', dixit 'agunt'
371	longum erat armari: diversis exit uterque
372	partibus, occursu praeda recepta Remi.
373	ut rediit, veribus stridentia detrahit exta
374	atque ait 'haec certe non nisi victor edet.'
375	dicta facit, Fabiique simul. venit inritus illuc
376	Romulus et mensas ossaque nuda videt.
377	risit, et indoluit Fabios potuisse Remumque
378	vincere, Quintilios non potuisse suos.
379	forma manet facti: posito velamine currunt,
380	et memorem famam quod bene cessit habet.
381	Forsitan et quaeras cur sit locus ille Lupercal,
382	quaeve diem tali nomine causa notet.
383	Silvia Vestalis caelestia semina partu
384	ediderat, patruo regna tenente suo;
385	is iubet auferri parvos et in amne necari:
386	quid facis? ex istis Romulus alter erit.
387	iussa recusantes peragunt lacrimosa ministri
388	(flent tamen) et geminos in loca sola ferunt.
389	Albula, quem Tiberim mersus Tiberinus in undis
390	reddidit, hibernis forte tumebat aquis:
391	hic, ubi nunc fora sunt, lintres errare videres,
392	quaque iacent valles, Maxime Circe, tuae.
393	huc ubi venerunt (neque enim procedere possunt
394	longius), ex illis unus et alter ait:
395	'at quam sunt similes! at quam formosus uterque!
396	plus tamen ex illis iste vigoris habet.
397	si genus arguitur voltu, nisi fallit imago,
398	nescioquem in vobis suspicor esse deum.
399	at siquis vestrae deus esset originis auctor,
400	in tam praecipiti tempore ferret opem:
401	ferret opem certe, si non ope, mater, egeret,
402	quae facta est uno mater et orba die.
403	nata simul, moritura simul, simul ite sub undas
404	corpora.' desierat, deposuitque sinu.
405	vagierunt ambo pariter: sensisse putares;
406	hi redeunt udis in sua tecta genis.
407	sustinet impositos summa cavus alveus unda:
408	heu quantum fati parva tabella tulit!
409	alveus in limo silvis adpulsus opacis
410	paulatim fluvio deficiente sedet.
411	arbor erat: remanent vestigia, quaeque vocatur
412	Rumina nunc ficus Romula ficus erat.
413	venit ad expositos, mirum, lupa feta gemellos:
414	quis credat pueris non nocuisse feram?
415	non nocuisse parum est, prodest quoque. quos lupa nutrit,
416	perdere cognatae sustinuere manus.
417	constitit et cauda teneris blanditur alumnis,
418	et fingit lingua corpora bina sua.
419	Marte satos scires: timor abfuit. ubera ducunt
420	nec sibi promissi lactis aluntur ope.
421	illa loco nomen fecit, locus ipse Lupercis;
422	magna dati nutrix praemia lactis habet.
423	Quid vetat Arcadio dictos a monte Lupercos?
424	Faunus in Arcadia templa Lycaeus habet.
425	Nupta, quid exspectas? non tu pollentibus herbis
426	nec prece nec magico carmine mater eris;
427	excipe fecundae patienter verbera dextrae,
428	iam socer optatum nomen habebit avi.
429	nam fuit illa dies, dura cum sorte maritae
430	reddebant uteri pignora rara sui.
431	'quid mihi' clamabat 'prodest rapuisse Sabinas'
432	Romulus (hoc illo sceptra tenente fuit),
433	'si mea non vires, sed bellum iniuria fecit?
434	utilius fuerat non habuisse nurus.'
435	monte sub Esquilio multis incaeduus annis
436	Iunonis magnae nomine lucus erat.
437	huc ubi venerunt, pariter nuptaeque virique
438	suppliciter posito procubuere genu:
439	cum subito motae tremuere cacumina silvae,
440	et dea per lucos mira locuta suos.
441	'Italidas matres' inquit 'sacer hircus inito.'
442	obstipuit dubio territa turba sono.
443	augur erat, nomen longis intercidit annis:
444	nuper ab Etrusca venerat exul humo;
445	ille caprum mactat: iussae sua terga puellae
446	pellibus exsectis percutienda dabant.
447	luna resumebat decimo nova cornua motu,
448	virque pater subito nuptaque mater erat.
449	gratia Lucinae: dedit haec tibi nomina lucus,
450	aut quia principium tu, dea, lucis habes.
451	parce, precor, gravidis, facilis Lucina, puellis,
452	maturumque utero molliter aufer onus.
453	Orta dies fuerit, tu desine credere ventis;
454	perdidit illius temporis aura fidem.
455	flamina non constant, et sex reserata diebus
456	carceris Aeolii ianua lata patet.
457	iam levis obliqua subsedit Aquarius urna:
458	proximus aetherios excipe, Piscis, equos.
459	te memorant fratremque tuum (nam iuncta micatis
460	signa) duos tergo sustinuisse deos.
461	terribilem quondam fugiens Typhona Dione,
462	tum, cum pro caelo Iuppiter arma tulit,
463	venit ad Euphraten comitata Cupidine parvo,
464	inque Palaestinae margine sedit aquae.
465	populus et cannae riparum summa tenebant,
466	spemque dabant salices hos quoque posse tegi.
467	dum latet, insonuit vento nemus: illa timore
468	pallet, et hostiles credit adesse manus,
469	utque sinu tenuit natum, 'succurrite, nymphae,
470	et dis auxilium ferte duobus' ait.
471	nec mora, prosiluit. pisces subiere gemelli:
472	pro quo nunc, cernis, sidera nomen habent.
473	inde nefas ducunt genus hoc imponere mensis
474	nec violant timidi piscibus ora Syri.
475	Proxima lux vacua est; at tertia dicta Quirino,
476	qui tenet hoc nomen (Romulus ante fuit),
477	sive quod hasta 'curis' priscis est dicta Sabinis
478	(bellicus a telo venit in astra deus);
479	sive suum regi nomen posuere Quirites,
480	seu quia Romanis iunxerat ille Cures.
481	nam pater armipotens postquam nova moenia vidit,
482	multaque Romulea bella peracta manu,
483	'Iuppiter', inquit 'habet Romana potentia vires:
484	sanguinis officio non eget illa mei.
485	redde patri natum: quamvis intercidit alter,
486	pro se proque Remo qui mihi restat erit.
487	'unus erit quem tu tolles in caerula caeli'
488	tu mihi dixisti: sint rata dicta Iovis'
489	Iuppiter adnuerat: nutu tremefactus uterque
490	est polus, et caeli pondera novit Atlas.
491	est locus, antiqui Caprae dixere paludem:
492	forte tuis illic, Romule, iura dabas.
493	sol fugit, et removent subeuntia nubila caelum,
494	et gravis effusis decidit imber aquis.
495	hinc tonat, hinc missis abrumpitur ignibus aether:
496	fit fuga, rex patriis astra petebat equis.
497	luctus erat, falsaeque patres in crimine caedis,
498	haesissetque animis forsitan illa fides;
499	sed Proculus Longa veniebat Iulius Alba,
500	lunaque fulgebat, nec facis usus erat,
501	cum subito motu saepes tremuere sinistrae:
502	rettulit ille gradus, horrueruntque comae.
503	pulcher et humano maior trabeaque decorus
504	Romulus in media visus adesse via
505	et dixisse simul 'prohibe lugere Quirites,
506	nec violent lacrimis numina nostra suis:
507	tura ferant placentque novum pia turba Quirinum,
508	et patrias artes militiamque colant.'
509	iussit et in tenues oculis evanuit auras;
510	convocat hic populos iussaque verba refert.
511	templa deo fiunt: collis quoque dictus ab illo est,
512	et referunt certi sacra paterna dies.
513	Lux quoque cur eadem Stultorum festa vocetur
514	accipe: parva quidem causa, sed apta, subest.
515	non habuit doctos tellus antiqua colonos:
516	lassabant agiles aspera bella viros.
517	plus erat in gladio quam curvo laudis aratro:
518	neglectus domino pauca ferebat ager.
519	farra tamen veteres iaciebant, farra metebant,
520	primitias Cereri farra resecta dabant:
521	usibus admoniti flammis torrenda dederunt,
522	multaque peccato damna tulere suo;
523	nam modo verrebant nigras pro farre favillas,
524	nunc ipsas ignes corripuere casas.
525	facta dea est Fornax: laeti Fornace coloni
526	orant ut fruges temperet illa suas.
527	curio legitimis nunc Fornacalia verbis
528	maximus indicit nec stata sacra facit:
529	inque foro, multa circum pendente tabella,
530	signatur certa curia quaeque nota,
531	stultaque pars populi quae sit sua curia nescit,
532	sed facit extrema sacra relata die.
533	Est honor et tumulis, animas placare paternas,
534	parvaque in exstructas munera ferre pyras.
535	parva petunt manes: pietas pro divite grata est
536	munere; non avidos Styx habet ima deos.
537	tegula porrectis satis est velata coronis
538	et sparsae fruges parcaque mica salis,
539	inque mero mollita Ceres violaeque solutae:
540	haec habeat media testa relicta via.
541	nec maiora veto, sed et his placabilis umbra est:
542	adde preces positis et sua verba focis.
543	hunc morem Aeneas, pietatis idoneus auctor,
544	attulit in terras, iuste Latine, tuas.
545	ille patris Genio sollemnia dona ferebat:
546	hinc populi ritus edidicere pios.
547	at quondam, dum longa gerunt pugnacibus armis
548	bella, Parentales deseruere dies.
549	non impune fuit; nam dicitur omine ab isto
550	Roma suburbanis incaluisse rogis.
551	vix equidem credo: bustis exisse feruntur
552	et tacitae questi tempore noctis avi,
553	perque vias Urbis latosque ululasse per agros
554	deformes animas, volgus inane, ferunt.
555	post ea praeteriti tumulis redduntur honores,
556	prodigiisque venit funeribusque modus.
557	dum tamen haec fiunt, viduae cessate puellae:
558	exspectet puros pinea taeda dies,
559	nec tibi, quae cupidae matura videbere matri,
560	comat virgineas hasta recurva comas.
561	conde tuas, Hymenaee, faces, et ab ignibus atris
562	aufer: habent alias maesta sepulcra faces.
563	di quoque templorum foribus celentur opertis,
564	ture vacent arae stentque sine igne foci.
565	nunc animae tenues et corpora functa sepulcris
566	errant, nunc posito pascitur umbra cibo.
567	nec tamen haec ultra, quam tot de mense supersint
568	Luciferi, quot habent carmina nostra pedes.
569	hanc, quia iusta ferunt, dixere Feralia lucem;
570	ultima placandis manibus illa dies.
571	Ecce anus in mediis residens annosa puellis
572	sacra facit Tacitae (vix tamen ipsa tacet),
573	et digitis tria tura tribus sub limine ponit,
574	qua brevis occultum mus sibi fecit iter:
575	tum cantata ligat cum fusco licia plumbo,
576	et septem nigras versat in ore fabas,
577	quodque pice adstrinxit, quod acu traiecit aena,
578	obsutum maenae torret in igne caput;
579	vina quoque instillat: vini quodcumque relictum est,
580	aut ipsa aut comites, plus tamen ipsa, bibit.
581	'hostiles linguas inimicaque vinximus ora'
582	dicit discedens ebriaque exit anus.
583	protinus a nobis quae sit dea Muta requires:
584	disce per antiquos quae mihi nota senes.
585	Iuppiter, inmodico Iuturnae victus amore,
586	multa tulit tanto non patienda deo:
587	illa modo in silvis inter coryleta latebat,
588	nunc in cognatas desiliebat aquas.
589	convocat hic nymphas, Latium quaecumque tenebant,
590	et iacit in medio talia verba choro:
591	'invidet ipsa sibi vitatque quod expedit illi
592	vestra soror, summo iungere membra deo.
593	consulite ambobus: nam quae mea magna voluptas,
594	utilitas vestrae magna sororis erit.
595	vos illi in prima fugienti obsistite ripa,
596	ne sua fluminea corpora mergat aqua.'
597	dixerat; adnuerant nymphae Tiberinides omnes
598	quaeque colunt thalamos, Ilia diva, tuos.
599	forte fuit Nais, Lara nomine; prima sed illi
600	dicta bis antiquum syllaba nomen erat,
601	ex vitio positum. saepe illi dixerat Almo
602	'nata, tene linguam': nec tamen illa tenet.
603	quae simul ac tetigit Iuturnae stagna sororis,
604	'effuge' ait 'ripas', dicta refertque Iovis.
605	illa etiam Iunonem adiit, miserataque nuptas
606	'Naida Iuturnam vir tuus' inquit 'amat.'
607	Iuppiter intumuit, quaque est non usa modeste
608	eripit huic linguam, Mercuriumque vocat:
609	'duc hanc ad manes: locus ille silentibus aptus.
610	nympha, sed infernae nympha paludis erit.'
611	iussa Iovis fiunt. accepit lucus euntes:
612	dicitur illa duci tum placuisse deo.
613	vim parat hic, voltu pro verbis illa precatur,
614	et frustra muto nititur ore loqui,
615	fitque gravis geminosque parit, qui compita servant
616	et vigilant nostra semper in urbe Lares.
617	Proxima cognati dixere Karistia kari,
618	et venit ad socios turba propinqua deos.
619	scilicet a tumulis et qui periere propinquis
620	protinus ad vivos ora referre iuvat,
621	postque tot amissos quicquid de sanguine restat
622	aspicere et generis dinumerare gradus.
623	innocui veniant: procul hinc, procul impius esto
624	frater et in partus mater acerba suos,
625	cui pater est vivax, qui matris digerit annos,
626	quae premit invisam socrus iniqua nurum.
627	Tantalidae fratres absint et Iasonis uxor,
628	et quae ruricolis semina tosta dedit,
629	et soror et Procne Tereusque duabus iniquus
630	et quicumque suas per scelus auget opes.
631	dis generis date tura boni: Concordia fertur
632	illa praecipue mitis adesse die;
633	et libate dapes, ut, grati pignus honoris,
634	nutriat incinctos missa patella Lares.
635	iamque, ubi suadebit placidos nox umida somnos,
636	larga precaturi sumite vina manu,
637	et 'bene vos, bene te, patriae pater, optime Caesar'
638	dicite; suffuso sint bona verba mero.
639	Nox ubi transierit, solito celebretur honore
640	separat indicio qui deus arva suo.
641	Termine, sive lapis sive es defossus in agro
642	stipes, ab antiquis tu quoque numen habes.
643	te duo diversa domini de parte coronant,
644	binaque serta tibi binaque liba ferunt.
645	ara fit: huc ignem curto fert rustica testo
646	sumptum de tepidis ipsa colona focis.
647	ligna senex minuit concisaque construit arte,
648	et solida ramos figere pugnat humo;
649	tum sicco primas inritat cortice flammas;
650	stat puer et manibus lata canistra tenet.
651	inde ubi ter fruges medios immisit in ignes,
652	porrigit incisos filia parva favos.
653	vina tenent alii: libantur singula flammis;
654	spectant, et linguis candida turba favet.
655	spargitur et caeso communis Terminus agno,
656	nec queritur lactans cum sibi porca datur.
657	conveniunt celebrantque dapes vicinia simplex
658	et cantant laudes, Termine sancte, tuas:
659	'tu populos urbesque et regna ingentia finis:
660	omnis erit sine te litigiosus ager.
661	nulla tibi ambitio est, nullo corrumperis auro,
662	legitima servas credita rura fide.
663	si tu signasses olim Thyreatida terram,
664	corpora non leto missa trecenta forent,
665	nec foret Othryades congestis lectus in armis.
666	o quantum patriae sanguinis ille dedit!
667	quid, nova cum fierent Capitolia? nempe deorum
668	cuncta Iovi cessit turba locumque dedit;
669	Terminus, ut veteres memorant, inventus in aede
670	restitit et magno cum Iove templa tenet.
671	nunc quoque, se supra ne quid nisi sidera cernat,
672	exiguum templi tecta foramen habent.
673	Termine, post illud levitas tibi libera non est:
674	qua positus fueris in statione, mane;
675	nec tu vicino quicquam concede roganti,
676	ne videare hominem praeposuisse Iovi:
677	et seu vomeribus seu tu pulsabere rastris,
678	clamato 'tuus est hic ager, ille tuus'.
679	est via quae populum Laurentes ducit in agros,
680	quondam Dardanio regna petita duci:
681	illa lanigeri pecoris tibi, Termine, fibris
682	sacra videt fieri sextus ab Urbe lapis.
683	gentibus est aliis tellus data limite certo:
684	Romanae spatium est Urbis et orbis idem.
685	Nunc mihi dicenda est regis fuga. traxit ab illa
686	sextus ab extremo nomina mense dies.
687	ultima Tarquinius Romanae gentis habebat
688	regna, vir iniustus, fortis ad arma tamen.
689	ceperat hic alias, alias everterat urbes,
690	et Gabios turpi fecerat arte suos.
691	namque trium minimus, proles manifesta Superbi,
692	in medios hostes nocte silente venit.
693	nudarant gladios: 'occidite' dixit 'inermem:
694	hoc cupiant fratres Tarquiniusque pater,
695	qui mea crudeli laceravit verbere terga'
696	(dicere ut hoc posset, verbera passus erat).
697	luna fuit: spectant iuvenem, gladiosque recondunt,
698	tergaque, deducta veste, notata vident:
699	flent quoque, et ut secum tueatur bella precantur.
700	callidus ignaris adnuit ille viris.
701	iamque potens misso genitorem appellat amico,
702	perdendi Gabios quod sibi monstret iter.
703	hortus odoratis suberat cultissimus herbis,
704	sectus humum rivo lene sonantis aquae:
705	illic Tarquinius mandata latentia nati
706	accipit, et virga lilia summa metit.
707	nuntius ut rediit decussaque lilia dixit,
708	filius 'agnosco iussa parentis' ait.
709	nec mora, principibus caesis ex urbe Gabina,
710	traduntur ducibus moenia nuda suis.
711	ecce, nefas visu, mediis altaribus anguis
712	exit et exstinctis ignibus exta rapit.
713	consulitur Phoebus. sors est ita reddita: 'matri
714	qui dederit princeps oscula, victor erit.'
715	oscula quisque suae matri properata tulerunt,
716	non intellecto credula turba deo.
717	Brutus erat stulti sapiens imitator, ut esset
718	tutus ab insidiis, dire Superbe, tuis.
719	ille iacens pronus matri dedit oscula Terrae,
720	creditus offenso procubuisse pede.
721	cingitur interea Romanis Ardea signis,
722	et patitur longas obsidione moras.
723	dum vacat et metuunt hostes committere pugnam,
724	luditur in castris, otia miles agit.
725	Tarquinius iuvenis socios dapibusque meroque
726	accipit; ex illis rege creatus ait:
727	'dum nos sollicitos pigro tenet Ardea bello,
728	nec sinit ad patrios arma referre deos,
729	ecquid in officio torus est socialis? et ecquid
730	coniugibus nostris mutua cura sumus?'
731	quisque suam laudat: studiis certamina crescunt,
732	et fervet multo linguaque corque mero.
733	surgit cui dederat clarum Collatia nomen:
734	'non opus est verbis, credite rebus' ait.
735	'nox superest: tollamur equis Urbemque petamus';
736	dicta placent, frenis impediuntur equi.
737	pertulerant dominos. regalia protinus illi
738	tecta petunt: custos in fore nullus erat.
739	ecce nurum regis fusis per colla coronis
740	inveniunt posito pervigilare mero.
741	inde cito passu petitur Lucretia, cuius
742	ante torum calathi lanaque mollis erat.
743	lumen ad exiguum famulae data pensa trahebant;
744	inter quas tenui sic ait illa sono:
745	'mittenda est domino (nunc, nunc properate, puellae)
746	quamprimum nostra facta lacerna manu.
747	quid tamen auditis (nam plura audire potestis)?
748	quantum de bello dicitur esse super?
749	postmodo victa cades: melioribus, Ardea, restas,
750	improba, quae nostros cogis abesse viros.
751	sint tantum reduces. sed enim temerarius ille
752	est meus, et stricto qualibet ense ruit.
753	mens abit et morior, quotiens pugnantis imago
754	me subit, et gelidum pectora frigus habet.'
755	desinit in lacrimas inceptaque fila remisit,
756	in gremio voltum deposuitque suum.
757	hoc ipsum decuit: lacrimae decuere pudicam,
758	et facies animo dignaque parque fuit.
759	'pone metum, veni' coniunx ait; illa revixit,
760	deque viri collo dulce pependit onus.
761	interea iuvenis furiales regius ignes
762	concipit, et caeco raptus amore furit.
763	forma placet niveusque color flavique capilli
764	quique aderat nulla factus ab arte decor:
765	verba placent et vox et quod corrumpere non est;
766	quoque minor spes est, hoc magis ille cupit.
767	iam dederat cantus lucis praenuntius ales,
768	cum referunt iuvenes in sua castra pedem.
769	carpitur attonitos absentis imagine sensus
770	ille; recordanti plura magisque placent.
771	sic sedit, sic culta fuit, sic stamina nevit,
772	iniectae collo sic iacuere comae,
773	hos habuit voltus, haec illi verba fuerunt,
774	hic color, haec facies, hic decor oris erat.
775	ut solet a magno fluctus languescere flatu,
776	sed tamen a vento, qui fuit, unda tumet,
777	sic, quamvis aberat placitae praesentia formae,
778	quem dederat praesens forma, manebat amor.
779	ardet, et iniusti stimulis agitatus amoris
780	comparat indigno vimque metumque toro.
781	'exitus in dubio est: audebimus ultima' dixit:
782	'viderit! audentes forsque deusque iuvat.
783	cepimus audendo Gabios quoque.' talia fatus
784	ense latus cinxit tergaque pressit equi.
785	accipit aerata iuvenem Collatia porta,
786	condere iam voltus sole parante suos.
787	hostis ut hospes init penetralia Collatini:
788	comiter excipitur; sanguine iunctus erat.
789	quantum animis erroris inest! parat inscia rerum
790	infelix epulas hostibus illa suis.
791	functus erat dapibus: poscunt sua tempora somnum;
792	nox erat, et tota lumina nulla domo.
793	surgit et aurata vagina liberat ensem
794	et venit in thalamos, nupta pudica, tuos;
795	utque torum pressit, 'ferrum, Lucretia, mecum est'
796	natus ait regis, 'Tarquiniusque loquor '
797	illa nihil, neque enim vocem viresque loquendi
798	aut aliquid toto pectore mentis habet;
799	sed tremit, ut quondam stabulis deprensa relictis
800	parva sub infesto cum iacet agna lupo.
801	quid faciat? pugnet? vincetur femina pugnans.
802	clamet? at in dextra, qui vetet, ensis erat.
803	effugiat? positis urgentur pectora palmis,
804	tum primum externa pectora tacta manu.
805	instat amans hostis precibus pretioque minisque:
806	nec prece nec pretio nec movet ille minis.
807	'nil agis: eripiam' dixit 'per crimina vitam:
808	falsus adulterii testis adulter ero:
809	interimam famulum, cum quo deprensa fereris.'
810	succubuit famae victa puella metu.
811	quid, victor, gaudes? haec te victoria perdet.
812	heu quanto regnis nox stetit una tuis!
813	iamque erat orta dies: passis sedet illa capillis,
814	ut solet ad nati mater itura rogum,
815	grandaevumque patrem fido cum coniuge castris
816	evocat: et posita venit uterque mora.
817	utque vident habitum, quae luctus causa, requirunt,
818	cui paret exsequias, quoque sit icta malo.
819	illa diu reticet pudibundaque celat amictu
820	ora: fluunt lacrimae more perennis aquae.
821	hinc pater, hinc coniunx lacrimas solantur et orant
822	indicet et caeco flentque paventque metu.
823	ter conata loqui ter destitit, ausaque quarto
824	non oculos ideo sustulit illa suos.
825	'hoc quoque Tarquinio debebimus? eloquar' inquit,
826	'eloquar infelix dedecus ipsa meum?'
827	quaeque potest, narrat; restabant ultima: flevit,
828	et matronales erubuere genae.
829	dant veniam facto genitor coniunxque coactae:
830	'quam' dixit 'veniam vos datis, ipsa nego.'
831	nec mora, celato fixit sua pectora ferro,
832	et cadit in patrios sanguinulenta pedes.
833	tum quoque iam moriens ne non procumbat honeste
834	respicit: haec etiam cura cadentis erat.
835	ecce super corpus, communia damna gementes,
836	obliti decoris virque paterque iacent.
837	Brutus adest, tandemque animo sua nomina fallit,
838	fixaque semanimi corpore tela rapit,
839	stillantemque tenens generoso sanguine cultrum
840	edidit impavidos ore minante sonos:
841	'per tibi ego hunc iuro fortem castumque cruorem,
842	perque tuos manes, qui mihi numen erunt,
843	Tarquinium profuga poenas cum stirpe daturum.
844	iam satis est virtus dissimulata diu.'
845	illa iacens ad verba oculos sine lumine movit,
846	visaque concussa dicta probare coma.
847	fertur in exsequias animi matrona virilis
848	et secum lacrimas invidiamque trahit.
849	volnus inane patet: Brutus clamore Quirites
850	concitat et regis facta nefanda refert.
851	Tarquinius cum prole fugit: capit annua consul
852	iura: dies regnis illa suprema fuit.
853	Fallimur, an veris praenuntia venit hirundo,
854	nec metuit ne qua versa recurrat hiems?
855	saepe tamen, Procne, nimium properasse quereris,
856	virque tuo Tereus frigore laetus erit.
857	Iamque duae restant noctes de mense secundo,
858	Marsque citos iunctis curribus urget equos;
859	ex vero positum permansit Equirria nomen,
860	quae deus in campo prospicit ipse suo.
861	iure venis, Gradive: locum tua tempora poscunt,
862	signatusque tuo nomine mensis adest.
863	venimus in portum libro cum mense peracto.
864	naviget hinc alia iam mihi linter aqua.