Hieronymus, Commentarii, in Ezechielem, 11, Caput XXXVIII
| 1 | Et factus est sermo Domini ad me, dicens: Fili hominis, pone faciem tuam contra Gog, terram Magog, principem capitis (sive ros) Mosoch, et Thubal, et vaticinare de eo. Et dices ad eum: Haec dicit Dominus Deus: Ecce ego ad te Gog principem capitis (sive ros) Mosoch, et Thubal, et circumagam te, et ponam frenum in maxillis tuis, et educam (sive congregabo) te, et omnem exercitum tuum, equos et equites vestitos loricis universos, multitudinem magnam, hastam et clypeum arripientium, et gladium (sive peltas et galeas, et gladios): Persae, Aethiopes, et Libyes, cum eis omnes scutati et galeati: Gomer, et universa agmina eius: domus Thogorma, latera Aquilonis (sive ab extremis Aquilonis), et totum robur eius, populique (sive gentes) multae tecum. Praepara et instrue te, et omnem multitudinem tuam quae coacervata est ad te, et esto eis in praeceptum (sive et eris mihi in custodiam). Post dies multos visitaberis: in novissimo [Al. novissimis] annorum venies ad terram quae reversa (sive perversa) est a gladio: et congregata est de populis multis ad montem [Al. montes] (sive terram) Israel, qui fuerunt deserti iugiter: haec de populis educta est et habitabunt [Al. habitaverunt] in ea confidenter universi. |
| 2 | Ascendens autem quas tempestas venies, et quasi nubes, ut operias terram tu et omnia agmina tua, et populi (sive gentes) multi tecum. Haec dicit Dominus Deus: In die illa ascendent sermones super cor tuum, et cogitabis cogitationem pessimam, et dices: Ascendam ad terram (sive super terram) absque muro (sive abiectam): veniam ad quiescentes habitantesque secure (sive in pace): omnes [Vulg. addit hi] habitant sine muro, vectes et portae non sunt eis: ut diripias spolia, et invadas praedam: ut inferas manum tuam super eos qui deserti fuerant, et postea restituti, et super populum qui est congregatus ex gentibus, qui possidere coepit, et esse habitator umbilici terrae. |
| 3 | Saba et Dedan, et negotiatores Tharsis (sive Carthaginenses et omnes leones villae) eius dicent tibi: Numquid ad sumenda spolia tu venis? Ecce ad diripiendam praedam congregasti multitudinem tuam, ut tollas argentum et aurum, et auferas supellectilem atque substantiam, et diripias manubias infinitas. Propterea vaticinare, fili hominis, et dices ad Gog: Haec dicit Dominus Deus: Numquid non in die illo cum habitaverit populus meus Israel confidenter (sive in pace) scies (sive consurges)? Et venies de loco tuo a lateribus (sive a novissimis) Aquilonis, tu et populi multi tecum, ascensores equorum universi, coetus magnus, et exercitus vehemens. Et ascendens super populum meum Israel quasi nubes, ut operias terram. |
| 4 | In novissimis diebus eris (sive erit) et adducam te super terram meam: ut sciant omnes [Vulg. tacet omnes] gentes me, cum sanctificatus fuero in te in oculis eorum, o Gog. Haec dicit Dominus Deus: Tu ergo ille es, de quo locutus sum in diebus antiquis in manu servorum meorum prophetarum Israel, qui prophetaverunt in diebus illis atque temporibus [Vulg. illorum temporum] (sive annis): ut adducerem te super eos? Et erit in die illa, in die adventus Gog super terram Israel, ait Dominus Deus: ascendet indignatio mea in furore meo. |
| 5 | Et in zelo meo, in igne irae meae locutus sum, quia in die illa erit commotio magna super terram Israel, et commovebuntur a facie mea pisces maris, et volucres coeli, et bestiae agri (sive campi), et omne reptile quod movetur super humum: cunctique homines qui sunt super faciem terrae, et subvertentur (sive scindentur montes, et cadent sepes (sive valles): et omnis murus in terram corruet. |
| 6 | Et convocabo adversum eum in cunctis montibus meis gladium (sive omnem formidinem gladii): dicit Dominus Deus. Gladius uniuscuiusque (sive hominis) in fratrem suum dirigetur. Et iudicabo eum peste (sive morte) et sanguine, et imbre vehementi et lapidibus immensis (sive grandinis). Ignem et sulphur pluam super eum, et per exercitum eius (sive super omnes qui cum eo sunt), et super populos multos qui sunt cum eo. Et magnificabor, et sanctificabor, et notus ero in conspectu [Vulg. oculis] gentium multarum, et scient quia ego sum Dominus.» Primum historiae fundamenta iacienda sunt, sciendumque quod ad Ezechielem prophetam iste extremus sermo sit Domini. |
| 7 | Neque enim post hunc simile quid possumus invenire, praeter illud quod in vicesimo quinto anno scriptum est transimigrationis Iechoniae: Facta est super me manus Domini, et adduxit me illuc, hoc est in terram Israel, quando aedificatio templi describitur, et caeremoniarum eius ordo narratur. Deinde observandum est, quod ponitur, sive obfirmatur facies prophetae contra Gog terram, sive terram Magog. Obfirmatione enim et multa consideratione vultus opus est, ut quae dicuntur, nosse possimus secundum illud Apostolicum: Nos autem omnes revelata facie gloriam Domini contemplantes, in eamdem imaginem reformamur, a gloria in gloriam quasi a Domini spiritu [I Cor. III, 18] Igitur Iudaei et nostri Iudaizantes putant Gog gentes esse Scythicas, immanes et innumerabiles, quae trans Caucasum montem, et Maeotidem paludem, et prope Caspium mare ad Indiam usque tendantur; et has post mille annorum regnum esse diabolo commovendas, quae veniant in terram Israel, ut pugnent contra sanctos, multis secum gentibus congregatis. |
| 8 | Primum, Mosoch, quos Iosephus interpretatur Cappadocas, deinde Thubal, quos idem Iberos, vel Hispanos, Hebraei Italos suspicantur, habentes secum in exercitu Persas, Aethiopas, et Libyas: Gomer quoque et Thogorma, quos Galatas et Phrygas interpretantur: Sabaeos quoque et Dedan, et Carthaginenses, sive Tharsis, et hoc est, quod Ioannes quoque in sua ponit Apocalypsi: «Et cum finiti fuerint mille anni, solvetur Satanas de custodia sua, et egredietur ut seducat gentes in quatuor angulis terrae, Gog, et Magog, ut congreget eos ad bellum, quorum numerus est sicut arena maris. |
| 9 | Et ascenderunt super latitudinem terrae, et circumdederunt castra sanctorum, et civitatem dilectam. Et descendit ignis a Deo de coelo, et devoravit eos: et diabolus qui seducebat eos, missus est in stagnum ignis et sulphuris, ubi erat bestia et pseudopropheta: et cruciabuntur diebus et noctibus in saecula saeculorum [Apoc. X, 7 gr|seqq.].»|gr non intelligentes totum volumen Ioannis, quod Revelationis titulo praenotatur, esse mysticum, et revelatione nos indigere, ut possimus cum propheta dicere: Revela oculos meos, et considerabo mirabilia de lege tua [Ps. CXVIII, 18]. Alii vero terrenum sensum relinquentes, et iudaicas atque aniles fabulas quae noxiae sunt [I Tim. IV], et acquiescentes sibi, detrahunt in profundum, nimium ad alta conscendunt, et multo peiores fingunt, ut in coelesti Ierusalem, diaboli et omnis exercitus eius bella describant, et sub τοπολογίαις [Al. etymologiis] gentium singularum interpretantur spiritalia nequitiae in coelestibus. |
| 10 | Quae nos omnia lectoris arbitrio concedentes, non tam aliena damnare, quam ecclesiasticam explanationem affirmare conabimur. A Gog Graeco sermone δόμα, Latino tectum dicitur. Porro Magog interpretatur, detecto. Omnis igitur superbia et falsi nominis scientia, quae erigit se contra notitiam veritatis, his nominibus demonstratur. |
| 11 | Ista sunt tecta, de quibus et Isaias loquitur in visione contra vallem Sion: Quid tibi factum est nunc, quoniam ascendistis omnes in tecta vana [Isa. XXII, 1]? Tectumque interpretabimur haereticorum principes: et de tecto eos, qui illorum suscepere doctrinas. Et pulchre post multas et mysticas in hoc volumine prophetias, extremum vaticinium est contra Gog et Magog. |
| 12 | Si enim tempus iudicii est, iuxta Petrum, ut incipiat a domo Dei, et iuxta hunc eumdem Ezechielem, qui ait: Et a sanctis meis incipite [Ezech. IX, 6], et novissimus inimicus destruetur mors [I Petr. IV]: in Isaia quoque primus sermo fit contra Iudaeam, in qua confessio Domini est, et extremus contra quadrupedes, quae in deserto sunt [Isa. II]: recte et hic novissimus sermo fit contra Gog et Magog, qui oppugnant civitatem Dei, quam fluminis impetus laetificat [Psal. XLV]. Et quae in Isaia dicit: Ego civitas prima, quae oppugnatur [Isa. XXVII, 10]. Et de qua in Evangelio scriptum est: Non potest civitas abscondi super montem posita [Matth. V, 14]. Et plenius in psalmo: Ierusalem quae aedificatur ut civitas, cuius participatio eius in idipsum [Psal. CXXI, 3]. Montes in circuitu eius, et Dominus in circuitu populi sui [Psal. CXXIV, 1]. Porro quod in exercitu Gog, sive Magog, qui iuxta Septuaginta, Symmachum, et Theodotionem, princeps est Ros, Mosoch, et Thubal: primam gentem Ros, Aquila interpretatur caput, quem et nos secuti sumus, ut sit sensus: Principem capitis Mosoch, et Thubal. |
| 13 | Et revera, nec in Genesi, nec in alio Scripturae loco, nec in Iosepho quidem, qui omnia Hebraicarum gentium in primo Antiquitatum libro exponit nomina, hanc gentem potuimus invenire. Ex quo manifestum est, Ros non gemtem significare, sed caput. Illud quoque breviter annotandum, quod in Ezechiel Gog, princeps terrae Magog esse dicatur. |
| 14 | Apocalypsis vero et Gog et Magog nationes esse commemoret [Apoc. X], quae egrediuntur de quatuor angulis terrae. Et quomodo a Iacob qui postea appellatus est Israel, omnis populus Hebraeorum Israel sortitus est nomen [Genes. XXXII], et ab Aram Syria, a Mesraim Aegyptus, quorum in Genesi scripta sunt nomina [Genes. X]: sic et a principe Gog omnes qui ei subditi sunt, Magog appellantur. Mosoch autem interpretatur, amentia: et Thubal, tota vel omnia. Princeps igitur et caput superbientis amentiae, et omnium malorum, iuxta illud quod scriptum est: Mundus in maligno positus est [I Ioan. V, 19], Gog et Magog appellantur. Quae gentes inimicae adversariaeque sanctorum, egrediuntur ab angulis terrae, rectam lineam relinquentes, et dispositionem castrorum Dei; quae narratur in Numeris, et illud testimonium nescientes: Multi de Oriente, et Occidente, et Septentrione, et Meridie venient, et discumbent cum Abraham, Isaac, et Iacob in regno Dei [Matth. VIII, 11]. Et in alio loco: Dicam Aquiloni, affer; et Africo, noli prohibere. |
| 15 | Adduc filios meos de terra longinqua, et filias meas ab extremo terrae, omnes qui vocati sunt nomine meo [Isa. XLIII, 6]. Sed non tales anguli terrae, de quibus egrediuntur Gog et Magog: iuxta quos angulos stat meretrix in Proverbiis [Prov. XXIII], quae praetereuntes stultos iuvenes per plateas, per latam videlicet et spatiosam viam quae ducit ad mortem, decipere festinat. |
| 16 | Scribae quoque et Pharisaei orant in angulis platearum, ut ab hominibus videantur, qui receperunt mercedem suam [Matth. VI]. Quae est igitur contra Gog comminatio? Circumagam te sive convertam, et ponam frenum in maxillis tuis. Primum, a sententia tua fluctuare te faciam atque converti. Et ponam frenum in maxillis tuis, de quo scriptum est: In camo et freno maxillas eorum constringe, qui non approximant ad te [Ps. XXXI, 9]; ut indomitus equus atque lasciviens et corruens per praecipitia, freno Domini subiugetur: ad quem propheta dicit: Ascende super equos tuos, et equitatio tua salus [Abac. III, 8]. Et ad Iob per nubem et turbinem dicitur: Tu circumdedisti equo fortitudinem [Iob. XXXIX, 19]? Tales erant equi et equites; quorum multitudinem Ioannes vidit in coelo [Apoc. VI]. Dicit ergo ad Gog: Educam, sive congregabo te, et omnem exercitum, vel fortitudinem tuam. |
| 17 | Qui educitur, et de dispersione congregatur, retrahitur ad salutem, iuxta illud quod in lege promittitur: Si fuerit dispersio tua a summitate coeli usque ad summitatem eius, inde congregabo te [Deut. XXX, 3]. Equos quoque eius et equites vestitos loricis, qui imitantur armaturam Apostoli, et loricas iustitiae habere se iactant [Ephes. VI]: multitudo nimia est, omnesque arripiunt contra Ecclesiam clypeum et gladium, et sunt gentes saevissimae et inimicae Israel, Persae, Aethiopes, et Libyes: quorum adversum populum Dei in Scripturis sanctis bella narrantur Gomer quoque et domus Thogorma, qui veniunt de lateribus Aquilonis, qui est ventus frigidissimus, et nomine Dexter vocatur, totumque robur Magog, et omnes qui subiecti sunt ei populi, venient cum illo ad praelium. |
| 18 | Cui dicitur per ironiam: praepara te, instrue, et omnem multitudinem tuam quae tuis paret imperiis coacerva ad te; et scito quod post dies multos visitaberis, iuxta illud quod scriptum est: Visitabo in virga iniquitates eorum et in verberibus peccata eorum [Ps. LXXXVIII, 33]. In novissimo, inquit, annorum venies. Unde et Ioannes loquitur: Filioli mei, novissima hora est [I Ioan. II, 18]. Et populus gentium hora undecima ad operandam conducitur vineam [Matth. XX], ad quorum terram, id est, terram mitium, terramque sanctorum, quae affert centenos, et sexagenos, et tricenos fructus, venit Gog expugnandam, quae reversa est, sive aversa a gladio. |
| 19 | Scit enim scriptum: Dissipa, Domine, gentes quae bella volunt [Ps. LXVII, 32]. Et in pace consistit, et congregata est de populis et gentibus multis; ut nationum errore contempto, veniret ad montes Israel, patriarchas videlicet et prophetas, qui fuerunt quondam deserti iugiter sine lege et praeceptis Dei: cui postea dicitur: Plures filii desertae magis quam eius quae habet virum [Isa. LIV, 1]. Ista sunt deserta et inaquosa, in quibus diabolus locum invenire non poterat, quia vocati fuerant ad salutem, et postea assumptis aliis septem daemonibus nequioribus se, reversus est in domum suam [Matth. XI], ad gentem videlicet Israel. |
| 20 | Haec, inquit, de populis educta est, subauditur terra; sive hic de gentibus eductus est, ut intelligatur credentium populus qui habitavit in pace, et confidit in Domino. Ascendens autem Gog cum omni exercitu suo, quasi tempestas veniet, et quasi nubes, ut operiat terram credentium. Quis enim haereticorum, quorum princeps diabolus est, non quasi tempestas venit contra Ecclesiam, et nube verborum suorum, simplices quosque credentium opprimere et operire festinat? Unde dicitur ad eum: Quantum in te est, cuncta operies tu et omnia agmina tua, et populi multi tecum. |
| 21 | Pulchreque ascendens Gog non habet pluviam voluntariam, non imbrem temporaneum et serotinum, qui arentia arva laetificet, sed tempestatem et caliginem, ut cuncta tenebris et errore confundat. Propterea haec ei loquitur Dominus Deus: In illo tempore, hoc est, in diebus novissimis, ascendent sermones super cor tuum, et cogitabis cogitationem pessimam, Scriptura dicente: Si spiritus potestatem habentis ascendere voluerit super te, locum tuum ne derelinquas [Eccle. X, 4]. E contrario autem in sancti cor ascendit Deus, de quo scriptum est: Ascensiones in corde suo disposuit [Ps. LXXXIII, 6]. Dicitque Gog: Ascendam ad terram absque muro, sive proiectam, hoc est, quae Dei auxilio destituta est, nec dialecticorum argumentatione munita; veniam ad quiescentes, habitantesque secure, sive in pace. |
| 22 | Rex enim noster pacificus est, et in pace locus eius [Psal. LXXV]. Omnes, inquit, habitant sine muro, vectes et portae non sunt eis. Hoc diabolus princeps haereticorum loquitur, quod nulla habeat munimenta Ecclesia; nec sapientiam saecularem, quae apud Deum stultitia est, ut diripiat spolia, et invadat praedam Ecclesiae, et inferat manum suam super eos qui deserti fuerant, quando Dei notitiam non habebant: et postea restituti per Christum, veniant ad Patrem, cui loquitur in Evangelio: Pater, revelavi nomen tuum hominibus [Ioan. XVII, 6]. Et ut sciamus populum qui desertus fuerat, et postea restitutus, significare populum Christianum, sequitur: Et super populum qui est congregatus ex gentibus [Ps. LXXIII, 12]. Qui populus possidere coepit haereditatem Christi, et esse habitator umbilici terrae, de qua scriptum est: Operatus est salutem in medio terrae. |
| 23 | Veritas enim de terra orta est [Ps. LXXXIV, 1]; quae dicit in Evangelio: Ego sum via et vita, et veritas [Ioan. XIV, 6]. Haec illo cogitante, atque dicente, et possessionem Ecclesiae rapere festinante, gentes quae ab errore pristino conversae fuerant ad salutem, Saba et Dedan, et negotiatores Tharsis, Carthaginis, sive maris qui inter saeculi huius fluctus bonis operibus quaerunt mercimonia, et omnes villae earum, sive leones, aut catuli leonum ut in Hebraico continetur, loquentur ei quae sequuntur. |
| 24 | Ut autem pro catulis leonum, qui Hebraice dicuntur CAPHIR, Septuaginta et Theodotio ponerent villas, error perspicuus est. Si enim per chi litteram scribas, appellatur catulus leonis: sin autem per ce, quae Hebraice dicitur COPH, ager appellatur et villa. Unde et Capharnaum, ager pulcherrimus dicitur. |
| 25 | Dicent ergo Saba et Dedan, et negotiatores Tharsis, et omnes sancti, qui leonum catuli nuncupantur, vel certe villae habitationesque credentium: O Gog, numquid idcirco venis ut spolia rapias Ecclesiae, et ideo multitudinem congregasti, ut Christi possessio tua fiat haereditas? Aut putas te argentum et aurum, quod in eloquio sensuque intelligitur, Ecclesiae possessurum, ut auferas supellectilem omnemque substantiam, et diripias manubias infinitas, Christi victoriis congregatas? Propterea, o Propheta Ezechiel, qui in typo Christi appellaris filius hominis, loquere ad Gog, et dic ei: Haec dicit Dominus Deus, quando totius mundi errore sublato, populus meus Israel qui mente cernit Deum, habitaverit in Ecclesia confidenter, sive in pace: tunc scies, sive consurges, et venies de loco tuo. |
| 26 | Qui sit autem locus haereticae pravitatis, sequens sermo demonstrat: A lateribus Aquilonis, qui omnem calorem credentium refrigerare conatur. Venientque cum eo populi multi, omnes ascensores equorum, de quibus scriptum est: Equum et ascensorem proiecit in mare [Exod. XV, 1]: coetus magnus et exercitus vehemens, cum quibus ascendens, ait, super populum meum Israel quasi nubes et caligo, ut operias terram meam, de qua supra dictum est: In novissimis diebus eris, quando Evangelica praedicatio: et adducam te super terram meam. |
| 27 | Oportet enim haereses esse, ut probati quique manifesti fiant [I Cor. XI, 19], et Dei voluntate ἀγωνιστὴς diabolus et omnia perversitatis dogmata derelicta sunt: ut sciant omnes gentes, et intelligant me, cum sanctificatus fuero in te in oculis eorum, o Gog, hoc est, cum poenis tuis me intellexerint iudicem. |
| 28 | Et facit apostropham ad ipsum Gog; Nonne tu ille es de quo locutus sum in diebus antiquis, in manibus servorum meorum prophetarum Israel? Moysi videlicet, qui ait in Numerorum libro, dumtaxat iuxta LXX: Egredietur homo de semine eius, et dominabitur gentium plurimarum, et elevabitur Gog regnum eius, et crescet regnum illius [Num. XXIV, 7]. Caeterum iuxta Hebraicum ita scriptum reperi: Tolletur propterea Agag [Vulg. Gog] rex eius, et auferetur regnum illius: eo quod regnum Israel in Saule propter Agag regem Amalech destructum sit. |
| 29 | Et in alio loco: Mundabit terram populi sui [Ioel. III]. Ioel quoque in valle Iosaphat, hoc est, iudicii Dei, describit populos congregandos. Et Isaias omnesque prophetae, in quorum manibus, et bonis operibus sermo fit Domini. Cum igitur veneris super terram Israel, ascendet indignatio mea in furore meo contra te, et in zelo meo pro populo meo. |
| 30 | In igne irae meae locutus sum, qui omnia vitiorum tuorum ligna consumat. Illo, inquit, tempore erit magna commotio super terram Israel. Immittente enim diabolo, crebra contra Ecclesiam persecutio fiet: quae quando sopita fuerit, et Dei victa praesidio, tunc commovebuntur a facie eius pisces maris, et volucres coeli, et bestiae agri, et omne reptile, quod movetur super terram, cunctique homines qui sunt super faciem terrae. |
| 31 | Quod manifeste de habitatoribus Ecclesiae demonstratur: quorum alii, ut pisces maris; alii, ut volucres coeli; alii, ut bestiae agri, et omnia reptilia, quae moventur super terram; alii, ut retinentes hominis dignitatem, habitant super faciem terrae. Quod autem morum diversitas, variis signetur nominibus, et Apostolus scribit ad Corinthios, qui alia corpora post resurrectionem dicit esse coelestia, alia terrena [I Cor. XV]; et aliud corpus piscis, aliud volucris, aliud bestiarum, aliud reptilium, et aliud hominum, qui nomen pristinum servaverunt. |
| 32 | In actibus quoque apostolorum linteum illud, quod quatuor principiis tertio Petro apostolo demonstratur [Act. X], varietatem credentium significat, quae in Arca quoque diluvii continetur. Tunc autem a facie Domini, et a conspectu maiestatis eius subvertentur montes, qui se elevabant contra scientiam Dei: et cadent sepes sive valles, quae vel humilitate sensus ad ima demersae sunt; vel certe munitiones, quae aliquid pollicentur, ut imitentur Ecclesiam Dei, de cuius sepibus dicitur: Qui destruit sepem, mordebit eum coluber [Eccli. X, 8]. Et omnes muri in terram corruent. |
| 33 | Cum enim Ecclesiastici sermonis apparuerit fortitudo, omnia haereticorum corruent munimenta. Et vocabo, inquit, eum adversum illum, hoc est, haereticorum principem Gog, in cunctis montibus eius gladium, ut principes exercitus eius gladio Domini conficiantur. Tunc haeresis dimicabit adversum haeresim, quarum inter se compugnatio, nostra victoria est. |
| 34 | Et iudicabo, inquit, eum morte, vel peste, et sanguine, et imbre vehementi, et lapidibus immensis, sive grandinis [Al. grandinibus]. Iudicatur autem Gog morte sua, et sanguine quem effudit, et imbre vehementi, sermonibus eruditi et perfecti viri, et lapidibus immensis, qui eum obruant testimoniis Scripturarum, sive grandinis, qui calorem illius faciant refrigescere: Omnes enim adulterantes, quasi clibanus corda eorum (Osee VII, 4). Ignem, inquit, et sulphur pluam super eum: per quae demonstratur poena iudicii sempiterni. |
| 35 | Et non solum super eum, qui auctor perversitatis fuit, sed et super omnem exercitum et multitudinem eius, et super populos multos, qui sunt cum eo. Plures enim habent haeretici socios, immo diabolus princeps eorum infinita multitudine circumdatur. Omnique errore sublato, et punitis atque destructis haereticorum principibus, magnificatur Dominus, et sanctificatur in credentibus, et notus fit in oculis gentium multarum, quae illius fidei crediderunt: et tam ex beatitudine sui, quam ex adversariorum poenis scient, atque cognoscent, quod ipse sit Dominus. Haec ut potuimus interpretati sumus, obedientes illi praecepto: Neque ad dexteram, neque ad sinistram declinabis, sed via regia ingredieris [Deut. XXVIII, 14]. Si quis autem nostra reprehendit: aut meliora proferat, quae sequamur, aut si nihil voluerit dicere, perfectam Deo scientiam derelinquat; dum tamen sciat nequaquam in nobis vires, sed animum iudicandum. |