Ambrosius, Expositio Evangelii secundum Lucam, LIBER PRIMUS
| 1 | Pleraque nostrorum, quemadmodum veterum Iudaeorum, paribus et generibus formantur et causis atque exemplorum similium pari usu, exituque conveniunt, principioque rerum et fine concordant: Nam sicut multi in illo populo divino infusi Spiritu prophetarunt: alii autem prophetare se pollicebantur, et professionem destituebant mendacio [Ierem. 28, 1], erant enim pseudoprophetae, potius quam prophetae, sicut Ananias filius Azor; erat autem populi gratia discernere spiritus, ut cognosceret quos referre deberet in numerum prophetarum; quos autem quasi bonus nummularius improbaret, in quibus materia magis corrupta sorderet, quam veri splendor luminis resultaret: sic et nunc in novo Testamento multi Evangelia scribere conati sunt, quae boni nummularii non probarunt. Unum autem tantummodo in quatuor libros digestum ex omnibus arbitrati sunt intelligendum. |
| 2 | Et aliud quidem fertur Evangelium, quod duodecim scripsisse dicuntur. Ausus est etiam Basilides Evangelium scribere, quod dicitur secundum Basilidem. Fertur etiam aliud Evangelium, quod scribitur secundum Thomam. Novi aliud scriptum secundum Matthiam. Legimus aliqua (Dist. 37, cap. Legimus aliqua), ne legantur: legimus, ne ignoremus: legimus non ut teneamus, sed ut repudiemus, et ut sciamus qualia sint in quibus magnifici isti cor exaltant suum. Sed Ecclesia, cum quatuor Evangelii libros habeat, per universum mundum Evangelistis redundat: haereses, cum multa habeant, unum non habent. Multi enim conati, sed Dei gratia destituti sunt. Plerique etiam ex quatuor Evangelii libris in unum ea quae venenatis putaverunt assertionibus convenientia, referserunt. Ita Ecclesia quae unum Evangelium habet, unum Deum docet: illi autem qui alium Deum veteris Testamenti, alium novi asserunt, ex multis Evangeliis non unum Deum, sed plures fecerunt. |
| 3 | Quoniam multi, inquit, conati sunt. Conati utique illi sunt, qui implere nequiverunt. Ergo multos coepisse, nec implevisse, etiam sanctus Lucas testimonio locupletiore testatur, dicens plurimos esse conatos. Qui enim conatus est ordinare, suo labore conatus est, nec implevit. Sine conatu sunt enim donationes et gratia Dei, quae ubi se infuderit, rigare consuevit; ut non egeat, sed redundet scriptoris ingenium. Non conatus est Matthaeus, non conatus est Marcus, non conatus est Ioannes, non conatus est Lucas: sed divino Spiritu ubertatem dictorum rerumque omnium ministrante, sine ullo molimine coepta complerunt. Et ideo dicit: Quoniam multi conati sunt ordinare narrationem rerum, quae in nobis, completae sunt, vel quae in nobis redundant. |
| 4 | Quod enim redundat, nulli deficit: et de completo nemo dubitat, cum fidem effectus adstruat, exitus prodat. Itaque Evangelium completum est, et redundat omnibus per universum orbem fidelibus, et mentes omnium rigat, animumque confirmat. Ergo fundatus in petra, et qui omnem fidei sumpserit plenitudinem, firmamentumque constantiae, recte dicit: Quae in nobis completae sunt; quoniam non signis et prodigiis, sed verbo vera et falsa discriminant, qui salutaria Domini gesta describunt, vel qui animum mirabilibus eius intendunt. Quid enim tam rationabile, quam ut credas, quod legis ea gesta quae supra hominem sunt, potioris esse naturae; at vero cum legis ea quae sunt moralia, suscepti credas esse corporis passiones? Ita verbo atque ratione, non signis fides nostra fundatur. |
| 5 | Non congruit ista locutio, ut magis ministerium verbi visum quam auditum esse credamus. Sed quia non prolativum verbum, sed substantiale signatur Verbum illud quod caro factum est, et habitavit in nobis: non vulgare verbum, sed illud coeleste intelligamus, cui Apostoli ministrarunt. Et tamen in Exodo lectum est, quia populus videbat vocem Domini [Exod. 20, 18]: et utique vox non videtur, sed auditur. Vox enim quid est, nisi sonus qui non oculis cernitur, sed aure percipitur? Verum altissimo ingenio voluit declarare Moyses, quia vox videtur Dei; interioris enim mentis videtur obtutu; in Evangelio autem non vox, sed illud quod voce praestantius est, Verbum videtur. Unde et Ioannes sanctus Evangelista: Quod erat, inquit, ab initio, quod audivimus, et quod vidimus, et oculis nostris perspeximus, et manus nostrae scrutatae sunt de Verbo vitae: et vita apparuit, et vidimus, et testamur, et annuntiamus vobis de vita, quae erat apud Patrem, et apparuit nobis [I Ioan. 1, 1 et 2]. Vides ergo quod Verbum Dei et visum est apostolis, et auditum. Non solum enim secundum corpus viderunt Dominum, sed etiam secundum Verbum; viderunt enim Verbum, qui cum Moyse et Elia viderunt gloriam Verbi (Cf. August. Epist. nunc. 148, al. 111). Isti enim viderunt Iesum, qui in sua viderunt gloria; alii non viderunt, qui corpus tantummodo videre potuerunt; non enim corporalibus, sed spiritalibus oculis Iesus videtur. |
| 6 | Denique Iudaei non viderunt eum; quia non videbant in spiritu. Vidit enim Abraham; quia scriptum est: Abraham diem meum vidit, et gavisus est [Ioan. 8, 56]. Vidit ergo eum Abraham, qui Dominum utique in corpore non videbat: sed qui vidit in spiritu, vidit in corpore: qui autem vidit in corpore, et non vidit in spiritu; nec in ipso vidit corpore, quod videbat. Vidit eum Esaias; et quia vidit in spiritu, vidit et in corpore. Denique Non habebat, inquit, speciem suam neque decorem [Esai. 53, 2]. Non viderunt eum Iudaei; obcaecatum enim erat insipiens cor eorum. Ipse quoque non se posse a Iudaeis videri testificatur dicens: Duces caeci, liquantes culicem, camelum autem glutientes [Matth. 23, 24]. Non vidit eum Pilatus: non viderunt illi, qui clamabant: Crucifige, crucifige eum [Ioan. 19, 6]; si enim vidissent, numquam Dominum maiestatis crucifixissent. Qui ergo Deum vidit, vidit Emmanuel, hoc est, vidit nobiscum Deum: qui autem nobiscum Deum non vidit, non potuit videre quem virgo peperit. Denique, qui non crediderunt Dei Filium, nec Filium virginis crediderunt. |
| 7 | Quid est ergo Deum videre? Nolo me interroges, Evangelium interroga, ipsum Dominum interroga, immo docentem audi: Philippe, qui videt me, videt, et Patrem qui me misit. Quomodo tu dicis: Ostende nobis Patrem? Non credis quia ego in Patre, et Pater in me est [Ioan. 14, 9 et 10]? Utique non corpus videtur in corpore, nec spiritus videtur in spiritu: sed solus ille Pater videtur in Filio, aut iste Filius videtur in Patre. Non enim dissimiles in dissimilibus videntur: sed ubi unitas operationis est atque virtutis, et Filius in Patre, et Pater videtur in Filio. Quae ego, inquit, opera facio, et ille facit [Ioan. 5, 19]. In operibus Patris Iesus videtur, in operibus Filii et Pater cernitur. Vidit Iesum qui Galilaeum illud mysterium [Ioan. 2, 9], id est, ex aqua vinum factum vidit; quod nemo posset, nisi mundi Dominus elementa convertere. Video Iesum, quando lego quia caeco linivit oculos luto, et reddidit visum. Ipsum enim recognosco qui de luto finxit hominem, et ei vivendi spiritum, et videndi lumen infudit [Gen. 2, 7]. Video Iesum, quando peccata condonat; nemo enim potest peccata dimittere, nisi solus Deus [Marc. 2, 6 et 7]. Video Iesum, quando Lazarum suscitat: et non viderunt qui viderunt [Ioan. 11, 44]. Video Iesum, video etiam Patrem, quando oculos ad coelum erigo, ad maria converto, ad terram retorqueo: Invisibilia enim eius, per ea quae perfecta sunt intellecta, conspiciuntur [Rom. 1, 20]. |
| 8 | Sicut tradiderunt nobis, qui ab initio viderunt, et ministri fuerunt Verbi. Gemina virtus est in homine perfecto, ut et intentio sit, et actio. Utramque igitur virtutem sanctus Evangelista apostolis defert; non solum enim viderunt, sed etiam ministri, inquit, Verbi fuerunt. Intentio visionis, actionis est ministerium: finis autem intentionis est actio: principium actionis intentio. Atque ut proprio apostolorum utamur exemplo, intentio est, quod Petrus et Andraeas audita Domini voce dicentis: Faciam vos fieri piscatores hominum [Matth. 4, 19], sine ulla comperendinatione reliquerunt scalmum, Verbum secuti sunt. Sed non statim in intentione actio: nec ibi quidem adhuc actio, sed intentio ubi dicit Petrus: Domine, Quare non possum te sequi modo? Animam meam pro te ponam [Ioan. 13, 37]. Erat enim intentio passionis, sed nondum erat actio; licet in ieiuniis iam esset actio, esset in vigiliis, esset in contemptu corporalium voluptatum; haec enim est actio Christiani. Neque enim in omnibus rebus simul et intentio, et actio est: sed cum sit rei alterius actio, alterius adhuc intentio est. Nam et ipse Petrus cum multa apostolica virtute perpeti peregisset; postea tamen quando dixit ei Dominus: Tu me sequere [Ioan. 21, 22], tulit crucem suam et secutus est Verbum, atque actionem subiit passionis. Sed fuerat in Petro, Andrea, Ioanne, et caeteris apostolis et intentionis, et actionis aequalitas. |
| 9 | Est autem nonnumquam plus in intentione quam in actione, aut plus in actione, quam in intentione; ut in Evangelio cernimus inter sanctam Mariam, et Martham fuisse distantiam. Alia enim Verbum audiebat: alia festinabat circa ministerium, quae stetit, et ait: Domine, non est tibi curae, quod dereliquit me soror mea solam ministrare. Dic ergo illi, ut me adiuvet. Et dixit illi Dominus: Martha, Martha . . . Maria optimam partem elegit, quae non auferetur ab ea [Luc. 10, 40-42]. Ergo in altera intentionis studium, in altera actionis ministerium redundabat: utrique tamen utriusque virtutis studium suppetebat. Siquidem et Martha, nisi audisset Verbum, ministerium non subiisset, cuius actio intentionis indicium est: et Maria tantum gratiae de utriusque retulit perfectione virtutis; ut ungeret pedes Iesu, et tergeret capillis, et totam domum suae fidei odore compleret [Ioan. 12, 3]. Est etiam nonnumquam maxima intentio, cassa actio; ut si medicinae animum aliquis intendat, et cum omnia medendi praecepta cognoverit, non exsequatur officia: atque ita fit ut quia cassa actio, cassa etiam intentio sit. Est etiam in nonnullis uberior aliquando actio, exilior intentio; ut si quis baptismi salutaris sacramenta percipiat, et cognoscendis variarum virtutum praeceptis animum nolit intendere, fit plerumque ut per intentionis incuriam fructum actionis amittat. Ideo ergo utriusque virtutis plenitudo quaerenda est, quam consequi potuerunt apostoli, de quibus dicit: Qui ab initio viderunt, et ministri fuerunt Verbi; ut per id quod viderunt, divinae cognitionis intelligatur intentio: per id quod ministri fuerunt, eorum actio declaretur. |
| 10 | Potest etiam non soli visum esse, quod visum sibi esse declarat. Non enim voluntate tantum humana visum est: sed sicut placuit ei qui in me, inquit, loquitur Christus; qui ut id quod bonum est, nobis quoque bonum videri possit, operatur; quem enim miseratur, et vocat [II Cor. 13, 3]. Et ideo qui Christum sequitur, potest interrogatus cur esse voluerit Christianus, respondere: Visum est mihi. Quod cum dicit, non negat Deo visum; a Deo enim praeparatur voluntas hominum. Ut enim Deus honorificetur a sancto, Dei gratia est. Denique plurimi voluerunt scribere Evangelium: sed quatuor tantummodo, qui divinam meruerunt gratiam, sunt recepti. Visum est, inquit, et mihi assecuto a principio omnia diligenter ex ordine. |
| 11 | Prolixiorem hunc Evangelii librum quam caeteros esse nemo dubitaverit. Non ideo non ea quae falsa sunt, sed quae vera, sibi vindicat. Denique etiam a sancto apostolo Paulo testimonium meruit diligentiae. Sic enim laudat Lucam: Cuius laus, inquit, est in Evangelio per omnes Ecclesias [II Cor. 8, 18]. Et vere laudabilis est, qui meruit a tanto gentium doctore laudari. Assecutum itaque se non pauca dicit, sed omnia: et assecuto omnia visum est scribere non omnia, sed ex omnibus. Non enim scripsit omnia, sed assecutus est omnia; quia quae fecit, inquit, Iesus, si scribantur omnia, nec ipsum capere mundum arbitror [Ioan. 21, 25]. Advertis enim quod consulto etiam ea quae ab aliis sunt scripta praeteriit, ut diversa in Evangelio gratia refulgeret, et propriis quibusdam singuli libri mysteriorum gestorumque miraculis eminerent. Diviserunt enim sibi vestimenta Domini milites Christi, quod suo loco plenius explanabitur (Infra lib. X, in cap. XXIII, XXXIV). |
| 12 | Scriptum est autem Evangelium ad Theophilum, hoc est, ad eum, quem Deus diligit. Si Deum diligis, ad te scriptum est: si ad te scriptum est, suscipe munus Evangelistae: pignus amici in penetralibus animi diligenter adserva. Bonum depositum custodi per Spiritum sanctum, qui datus est nobis [II Tim. 1, 14]: frequenter inspice, saepius discute. Fides pignori prima debetur: fidem sequitur diligentia; ne commissa tibi pignora aut tinea, aut aerugo consumat. Quod enim tibi commissum est, consumi potest: Evangelium consumi non potest. Evangelium bonum pignus est: sed vide ne vel in animo tuo illud aut tinea aut aerugo consumat. Consumit tinea, si quod bene legeris, male credas. |
| 13 | Tinea haereticus est, tinea Photinus est, tinea tua Arrius est. Scindit vestimentum, qui separat a Deo Verbum. Scindit vestimentum Photinus, cum legit: In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat [Ioan. 1, 1]. Integrum enim vestimentum est, si legas: Et Deus erat Verbum. (Ibid.) Scindit vestimentum qui separat a Deo Christum. Scindit vestimentum qui legit: Haec est autem vita aeterna; ut cognoscant te solum verum Deum [Ioan. 17, 3]; nisi cognoscat et Christum. Non enim solum Patrem vere Deum cognoscere vita aeterna est: sed etiam Christum cognoscere verum Deum, verum de vero, Deum de Deo, vita est sempiterna. Tinea est Christum cognoscere sine divinitatis fide, aut corporis sacramento. Tinea est Arrius, tinea est Sabellius. Patitur has tineas spiritus fluctuantium: patitur has tineas spiritus qui non credit quia Pater et Filius divinitate unum sunt: Scindit quod scriptum est: Ego et Pater unum sumus [Ioan. 10, 30], qui unum per discretas substantias dividit. Patitur hanc tineam spiritus, qui Iesum Christum in carne venisse non credit: et ipse est tinea; ipse est enim antichristus. Qui autem de Deo sunt, fidem tenent; et ideo tineam pati non queunt, quae dividit vestimentum. Omne enim quod inter se dividitur, sicut satanae regnum, non potest esse perpetuum. |
| 14 | Est etiam aerugo animi, cum saecularium sordibus cupiditatum religiosae acies intentionis obducitur, aut fidei puritas decoloratur nube perfidiae. Aerugo mentis est rei cupiditas familiaris: aerugo mentis incuria est: aerugo mentis est ambitio dignitatum, si in his summa spes vitae praesentis locetur. Et ideo ad divina conversi, acuamus ingenium, exerceamus affectum; ut gladium illum, quem vendita veste [Luc. 22, 36], emi Dominus iubet, paratum semper et lucidum tamquam in vagina mentis reconditum habere possimus. Arma enim spiritalia et fortia Deo ad destruendas munitiones militibus Christi debent semper esse praesentia; ne cum venerit dux coelestis militiae, situ nostrorum offensus armorum, a legionum suarum nos societate secernat. |
| 15 | Docet nos Scriptura divina non solum mores in iis qui praedicabiles sunt, sed etiam parentes oportere laudari; ut veluti transmissa immaculatae puritatis haereditas in iis quos volumus laudare, praecellat. Quae enim alia intentio hoc loco sancti Evangelistae, nisi ut sanctus Ioannes Baptista nobilitetur parentibus, miraculis, moribus, munere, passione? Sic etiam sancti Samuel mater Anna laudatur: sic Isaac a parentibus nobilitatem pietatis accepit, quam posteris dereliquit. Sacerdos itaque Zacharias, nec solum sacerdos, sed etiam de vice Abia, id est nobilis inter superiores familias. |
| 16 | Et uxor, inquit, eius de filiabus Aaron. Non solum igitur a parentibus, sed etiam a maioribus sancti Ioannis nobilitas propagatur; non saeculari potestate sublimis, sed religionis successione venerabilis. Tales enim maiores habere debuit praenuntius Christi; ut non repente conceptam, sed a maioribus acceptam, et ipso infusam iure naturae praedicare fidem Dominici videretur adventus. |
| 17 | Erant, inquit, ambo iusti incedentes in omnibus mandatis et iustificationibus Domini sine querela. Quid ad hoc referunt qui peccatis suis solatia praeferentes, sine peccatis frequentibus hominem putant esse non posse, et utuntur versiculo; quia scriptum est in Iob: Nemo mundus a sorde, nec si una die vita eius sit in terra, numerosi menses eius ab ipso [Iob. 14, 4 et 5]? Quibus respondendum est, prius ut quid sit hominem sine peccato esse definiant: utrum numquam omnino peccasse, an desiisse peccare? Si enim hoc putant sine peccato esse, desiisse peccare: et ipse consentio; Omnes enim peccaverunt, et egent gloria Dei [Rom. 3, 23]. Sin autem, eum qui veterem errorem correxerit, et in eam se vitae transformaverit qualitatem, ut temperet a peccato, negant abstinere a delictis, non possum in eorum convenire sententiam; cum legamus: Quia sic Dominus dilexit Ecclesiam . . . . ut exhibeat sibi ipse gloriosam, et non habentem maculam, aut rugam, aut aliquid eiusmodi: sed ut sit sancta, et immaculata [Ephes. 5, 25 et 27]. Nam cum Ecclesia ex gentibus, hoc est, ex peccatoribus congregata sit, quomodo ex maculatis immaculata potest esse; nisi primo per Dei gratiam, quod abluta a delicto sit: deinde quod per qualitatem non peccandi abstineat a delictis? Ita nec ab initio immaculata; humanae enim hoc impossibile est naturae: sed per Dei gratiam et qualitatem sui, quia iam non peccat, fit ut immaculata videatur. |
| 18 | Nec otiose iustos ante Deum dixit, incedentes in mandatis et iustificationibus Domini: in quo Patrem omnipotentem, et Filium comprehendit. Filium esse qui legem tulerit, mandata praescripserit, etiam sanctus Lucas evangelista declarat [Luc. 6, 47]. Et bene iustos ante Deum; non enim omnis qui iustus est ante homines, iustus est ante Deum. Aliter vident homines, aliter videt Deus: homines in facie, Deus in corde. Et ideo fieri potest ut aliquis, affectata bonitate populari, iustus videatur mihi: iustus autem ante Deum non sit, si iustitia non ex mentis simplicitate formetur, sed adulatione simuletur; abscondita enim in ea homo non poterit deprehendere. Perfecta igitur laus est, ante Deum iustum esse. Unde et Apostolus: Cuius laus, inquit, non ex hominibus, sed ex Deo est [Rom. 2, 29]. Beatus plane ille qui in conspectu Dei iustus est. Beatus ille, de quo Dominus dignatur dicere: Ecce vere Israelita, in quo dolus non est [Ioan. 1, 47]; verus enim Israelita, qui Deum videt, et videri se novit a Deo, et ipsi exhibet cordis occulta. Solus enim perfectior, qui ab eo probatur, qui non potest falli: Iudicia enim Domini vera [Psal. 18, 10]: iudicia autem hominum saepe falluntur; ut et iniustis iustitiae gratiam frequenter adscribant, et iustum aut odio persequantur, aut mendacio decolorent. Novit autem Dominus immaculatorum vias [Psal. 36, 18]; nec pro peccatore laudabilem, nec pro laudabili peccatorem: sed unumquemque pro competentium iudicat ratione meritorum; idem est enim arbiter mentis et facti. Divina namque iudicia meritum iusti ex mentis habitu, non aliquo factorum exitu metiuntur. Plerumque enim aut bona mens facti reprehensibilis exitu deformatur: aut improba cogitatio facti alicuius decore velatur. Sed etiam quod bene feceris, si male cogitaveris, divino iudicio non potest comprobari. Scriptum est enim: Iuste quod iustum est persequeris [Deut. 16, 20]. Nam nisi esset ut iustum iniuste faceres, numquam dictum esset: Iuste quod iustum est persequeris. Et certe posse iustum iniuste fieri docuit nos ipse Salvator dicens: Cum feceris eleemosynam, noli tuba canere ante te. Et, Cum oratis, non eritis sicut hypocritae [Matth. 6, 2 et 5]. Bonum est misericordia, bonum est oratio: sed potest iniuste fieri, si iactantiae causa aliquis pauperi largiatur, ut videatur ab hominibus. |
| 19 | Unde sanctus Evangelista non solum iustos ante Deum, et incedentes in mandatis omnibus et iustificationibus Domini: sed etiam sine querela incedentes ait. Quod mire cum prophetico congruit dicto, quo sanctus Salomon in Proverbiis usus est dicens: Provide bona semper coram Deo, et coram hominibus [Prov. 3, 4]. Nulla ergo querela est, ubi et mentis bonitas concordat, et facti. Et plerumque iustitia durior hominum querelam excitat. |
| 1a | (Cap. I. --- Vers. 1.) Quoniam, inquit, multi conati sunt ordinare narrationem rerum. |
| 20 | Quam vero congruat verborum ipsa distinctio, et ordo conveniat, diligenter adverte. Incedentes, inquit, in omnibus mandatis et iustificationibus Domini. Prius enim mandatum, secunda est iustificatio. itaque cum mandatis coelestibus obedimus, in mandatis incedimus Domini; cum iudicamus, et congrue iudicamus, tenere Domini iustificationes videmur. |
| 21 | Plena igitur laudatio est quae genus, mores, officium, factum, iudicium comprehendit. Genus in maioribus, mores in aequitate, officium in sacerdotio, factum in mandato, in iustificatione iudicium. |
| 22 | Videtur hic sanctus Zacharias summus designari sacerdos; quia, sicut lectum est de priore tabernaculo in quod semper intrabant sacerdotes ministeria consummantes, non uno tantum anni tempore intrabant in templum: in secundo autem semel in anno singularis summus sacerdos non sine sanguine, quem offerret pro se et populi delictis [Hebr. 10, 6 et 7]. Hic est ille summus sacerdos, qui adhuc sorte quaeritur; quia verus adhuc ignoratur: qui enim sorte legitur, humano iudicio non comprehenditur. Ille igitur quaerebatur, et alius figurabatur. Ille quaerebatur verus in aeternum sacerdos, cui dicitur: Tu es sacerdos in aeternum [Psal. 109, 4]: qui non hostiarum cruore, sed proprio sanguine Patrem Deum generi reconciliaret humano. Sed tunc sanguis fundebatur in specie, et in specie sacerdos ordinabatur: nunc quia veritas venit, relinquamus speciem, veritatem sequamur. Et tunc quidem vices erant, nunc autem est perpetuitas. Erat ergo, et certe erat cuius vices etiam gerebantur. |
| 23 | Sorte ergo legebatur, ut introiret in templum sacerdos. Si igitur in typo nullus poterat testis adhiberi, quid aliud significabatur, nisi eum sacerdotem esse venturum, cuius sacrificium non esset commune cum caeteris: qui denique non in manufactis templis sacrificaret pro nobis, sed in sui corporis templo nostra peccata vacuaret. Sorte ergo quaerebatur sacerdos. Ideo fortasse et milites vestimenta Domini sortiebantur [Ioan. 19, 24], ut quoniam in templo suo pro nobis Dominus deferre sacrificium praeparabat, circa ipsum quoque sortis agitatio praeceptum Legis impleret. Propter quod ait: Non veni Legem solvere, sed adimplere [Matth. 5, 7]. Certe ut ipse esset, qui et exspectatus in veteri Testamento, et mandato Dei videretur electus. Denique et super apostolum Matthiam ne apostoli electio a mandato discrepare legis veteris videretur. |
| 24 | Non immerito angelus videtur in templo; quia veri Sacerdotis iam nuntiabatur adventus, et coeleste sacrificium parabatur, in quo angeli ministrarent (Cf. Aug. epist. 148, al. 111, et alibi). Et bene apparuisse dicitur ei, qui eum repente conspexit. Et hoc specialiter aut de angelis, aut de Deo Scriptura divina tenere consuevit; ut quod non potest praevideri, apparere dicatur; sic enim habes: Apparuit Deus Abrahae ad ilicem Mambre [Gen. 18, 1]. Nam qui ante non praesentitur, sed repentino videtur aspectu, apparere memoratur. Non enim similiter sensibilia videntur, et is in cuius voluntate situm est videri, et cuius naturae est non videri, voluntatis videri. Nam si non vult, non videtur: si vult, videtur. Apparuit enim Deus Abrahae, quia voluit: alii, quia noluit, non apparuit. Visum est etiam Stephano, cum lapidaretur a populo, aperiri coelum: visus est etiam Iesus stans ad dexteram Dei; et non est visus a populo [Act. 7, 55]. Vidit Esaias Dominum Sabaoth, sed alius videre non potuit; quia cui placuit, apparuit [Esai. 6, 1]. |
| 25 | Et quid de hominibus loquimur, cum etiam de ipsis coelestibus virtutibus et potestatibus legerimus, quia Deum nemo vidit umquam [Ioan. 1, 18]? Et addidit, quod ultra coelestes est potestates: Unigenitus Filius qui est in sinu Patris, ipse enarravit (Ibid.). Aut adquiescatur igitur necesse est, si Deum Patrem nemo vidit umquam, Filium visum esse in veteri Testamento; et desinant haeretici ex Virgine ei principium dare, qui antequam nasceretur ex Virgine, videbatur: aut certe refelli non potest, vel Patrem, vel Filium, vel certe Spiritum sanctum, si tamen est Spiritus sancti visio (Aug. loco citato), ea specie videri, quam voluntas elegerit, non natura formaverit; quoniam Spiritum quoque visum accepimus in columba. Et ideo Deum nemo vidit umquam; quia eam quae in Deo habitat plenitudinem divinitatis nemo conspexit, nemo mente aut oculis comprehendit. Vidit enim ad utrumque referendum est. Denique cum additur: Unigenitus Filius ipse enarravit, mentium magis quam oculorum visio declaratur; species enim videtur, virtus vero narratur: illa oculis, haec mente comprehenditur. |
| 26 | Sed quid de Trinitate dicam? Seraphim quando voluit, apparuit, et vocem eius Esaias solus audivit [Esai. 6, 6]. Apparuit angelus, et nunc praesto est, sed non videtur; neque etiam in potestate nostra est videre, sed in potestate illius apparere. Tamen, etsi potestas non est videndi, est gratia promerendi ut videre possimus. Et ideo qui habuit gratiam, meruit copiam: nos copiam non meremur, quia Deum videndi gratiam non habemus. |
| 27 | Et quid mirum si in praesenti saeculo, nisi quando vult, Dominus non videtur? In ipsa quoque resurrectione non facile est Deum videre, nisi iis qui corde sunt mundo. Et ideo ait: Beati mundo corde; ipsi enim Deum videbunt [Matth. 5, 8]. Quantos beatos iam numeraverat, et tamen videndi his Deum non promiserat facultatem! Si ergo ii qui mundo sunt corde, Deum videbunt; utique alii non videbunt. Neque enim indigni Deum videbunt, neque is qui Deum videre noluerit, potest Deum videre. Nec in loco Deus videtur, sed mundo corde: nec corporalibus oculis Deus quaeritur, nec circumscribitur visu, nec tactu tenetur, nec auditur affatu, nec sentitur incessu. Et cum absens putatur, videtur: et cum praesens est, non videtur. Denique nec apostoli omnes Christum videbant; et ideo ait: Tanto tempore vobiscum sum, et adhuc me non cognovistis [Ioan. 14, 9]! Qui enim cognovit quae sit latitudo, et longitudo, et altitudo, et profundum, et supereminentem scientiae charitatem Christi, vidit et Christum, vidit et Patrem. Nos enim iam secundum carnem non novimus Christum, sed secundum spiritum; spiritus enim ante faciem nostram Christus Dominus, qui nos in omnem plenitudinem Dei misericordia sua implere dignetur; ut videri possit a nobis. Ideo ergo apparuit Zachariae angelus a dextris altaris incensi, quia apparuit cum voluit, non apparuit quamdiu noluit. |
| 28 | Apparuit autem a dextris altaris incensi; quia divinae insigne misericordiae deferebat: Dominus enim a dextris est mihi, ne commovear [Psal. 15, 8]. Et alibi: Dominus protectio tua super manum dexterae tuae [Psal. 120, 5]. Atque utinam nobis quoque adolentibus altaria, sacrificium deferentibus assistat angelus, immo praebeat se videndum. Non enim dubites assistere angelum, quando Christus assistit, quando Christus immolatur. Etenim pascha nostrum immolatus est Christus [I Cor. 5, 7]. Nec verearis ne turbetur cor tuum angeli visione (perturbamur enim, et a nostro alienamur affectu, quando praestringimur alicuius superioris potestatis occursu), idem enim angelus qui occurrerit nobis, confirmare nos poterit, sicut turbatum ante Zachariae firmavit animum, dicens: |
| 29 | Plena semper, et redundantia sunt divina beneficia: non exiguo constricta numero, sed uberi bonorum coacervata congestu; ut hic primo precationis fructus, deinde sterilis partus uxoris, tum laetitia plurimorum, et magnitudo virtutis. Altissimi quoque propheta promittitur: quin etiam, ne qua esset dubitatio, futuri quoque vocabulum designatur. Tantis igitur supra votum fluentibus, non immerito diffidentiae poena silentium est: quod in posterioribus explanabimus. Solemnis autem laetitia est in ortu et generatione sanctorum; sanctus enim non solum parentum gratia, sed etiam salus est plurimorum. Unde admonemur hoc loco sanctorum generatione laetari. |
| 30 | Admonentur etiam parentes gratias agere non minus pro ortu, quam pro meritis filiorum; non enim mediocre munus est Dei, dare liberos propagatores generis, successionis haeredes. Lege Iacob duodecim filiorum generatione gaudere [Gen. 49, 28]. Abrahae filius datur [Gen. 21, 2]. Zacharias exauditur. Divinum igitur munus, fecunditas est parentis. Agant itaque patres gratias, quia generaverunt: filii, quia generati sunt: matres, quia coniugii praemiis honorantur; stipendia enim militiae suae filii sunt. Vernet in Dei laudem terra, quia colitur: mundus, quia cognoscitur: Ecclesia, quia devotae numero plebis augetur. Nec otiose in principio [Gen. 2, 24] statim Genesis Dei iussu coniugium copulatur, nisi ut haeresis destruatur. Sic enim Deus coniugium probavit, ut iungeret: sic remuneratus est, ut quibus sterilitas filios denegasset, pietas divina concederet. |
| 31 | Non corporis hic, sed animae magnitudinem declaravit. Est coram Domino magnitudo animae, magnitudo virtutis: est etiam parvitas animae, et pueritia virtutis. Iuxta enim animae et corporis numeramus aetates, non pro ratione temporis, sed pro qualitate virtutis; ut vir perfectus ille dicatur, qui careat errore pueritiae, et lubricum adolescentiae animi maturitate non sentiat: pusillus autem, qui nullum adhuc virtutis videatur habuisse processum. Unde illud in Hieremia, cum misereretur Dominus deflentis Ephraem, et peccata propria deprecantis: A iuventute, inquit, mea dilectus mihi est filius Ephraem, puer in deliciis [Ierem. 31, 20]. Si enim non fuisset puer in deliciis, numquam peccavisset. Et bene utrumque dixit, et in deliciis, et puerum; est enim puer, qui non peccat: Ecce puer meus, quem elegi [Esai. 43, 10]. Per delicias itaque peccavit, qui ita erat informatus a Domino, ut nescius esset erroris. Ergo et si puer in deliciis non fuisset, et si in virum perfectum virtutis processisset aetate, numquam lapsus fuisset; ut illi necesse esset veniam suorum petere delictorum, cum magis meritorum praemia sperare deberet. Quid etiam Dominus noster in Evangelio videtur exprimere, cum dicit: Nolite contemnere unum ex pusillis istis [Matth. 18, 10]. Sed loco suo plura serventur. Ergo pusillus contrarius est magno. Et si, iuxta Apostolum, parvulus sub elementis est: Cum enim essemus parvuli, sub elementis huius mundi eramus [Galat. 4, 10]: ergo magnus supra elementa mundi est. |
| 32 | Erit itaque Ioannes magnus non virtute corporis, sed animae magnitudine. Denique non fines alicuius propagavit imperii, non triumphos aliquos bellici certaminis adoreis praeoptavit: sed quod est amplius, in deserto praedicans, delicias hominum, corporisque lasciviam magna animi virtute depressit. Parvulus ergo in saeculo, magnus in spiritu. Denique quasi magnus, nec vitae captus illecebris, sententiae constantiam vivendi desiderio mutavit. |
| 33 | Non est dubium verum hoc angeli esse promissum; siquidem sanctus Ioannes, antequam nasceretur, matris adhuc in utero positus, Spiritus accepti gratiam designavit. Nam cum et pater eius aut mater nulla ante mirabilia fecissent, in utero parentis exsiliens, parenti Domini evangelizavit adventum; sic enim habes, quod cum advenisset mater Domini ad Elizabeth, ait illa: Ecce ut facta est salutatio tua in auribus meis, exsultavit infans in utero meo [Luc 1, 44, infra]. Nondum enim erat illi spiritus vitae, sed spiritus gratiae. Denique et alibi vivendi substantiae praecurrere sanctificandi gratiam potuimus advertere, cum dicit Dominus: Priusquam exires de vulva, sanctificavi te, et prophetam in gentibus posui te [Ierem. 1, 3]. Alius enim est spiritus vitae huius, alius gratiae: ille nascendo sumit exordium, moriendo defectum: iste non temporibus, non aetatibus coercetur, non obitu extinguitur, non alvo matris excluditur. Denique et sancta Maria plena sancto Spiritu prophetavit [Luc. 1, 46, infra]: et Elisaeus mortuus defunctum cadaver hominis tactu sui corporis suscitavit [IV Reg. 13, 21]: et Samuel post mortem, secundum Scripturae testimonium, futura non tacuit [I Reg. 28, 17 et seq.]. |
| 34 | Et Spiritu, inquit, sancto replebitur. Cui enim adest Spiritus gratiae, nihil deest. Et cui Spirtus sanctus infunditur, magnarum plenitudo virtutum est. Denique |
| 35 | Non egemus testimonio quod plurimorum sanctus Ioannes corda converterit, in quo nobis propheticae Scripturae et evangelicae suffragantur. Vox enim clamantis in deserto: Parate viam Domino, rectas facite semitas eius [Esai. 40, 3; Matth. 3, 6]: et baptismata populis frequentata declarant conversae plebis non mediocres factos esse processus; quia dum creditur Ioanni, creditur Christo. Non enim de se, sed de Domino praedicabat praenuntius Christi. Et ideo |
| 36 | Bene ista iunguntur; numquam enim sine virtute spiritus, nec sine spiritu virtus est. Et ideo fortasse in spiritu et virtute Eliae; quia sanctus Elias et virtutem magnam habuit et gratiam: virtutem, ut ad fidem animos populorum a perfidia retorqueret: virtutem abstinentiae atque patientiae, et spiritum prophetandi. In deserto Elias, in deserto Ioannes: ille corvis pascebatur, hic dumis; et calcata omni voluptatis illecebra, parcimoniam praetulit, luxumque contempsit: ille Achab regis gratiam non quaesivit, hic sprevit Herodis: ille Iordanem divisit, hic ad lavacrum salutare convertit: hic cum Domino versatur in terris, ille cum Domino apparet in gloria: hic prioris, ille sequentis Dominici praecursor adventus: ille post triennium arescentem pluviis terram rigavit, et hic post triennium nostri corporis humum fidei imbre perfudit. Quaeris quod triennium sit? Ecce, inquit, anni tres sunt, ex quo venio quaerens fructum in ficulnea hac, et non invenio [Luc. 13, 7]; mysticus enim numerus debebatur, ut salus populis redderetur. Unus in Patriarchis annus: denique de hominibus tunc anni proventus fuit, qualis non fuit postea super terram. Alius in Moyse et prophetis caeteris. Tertius in Domini Salvatoris adventu: Ecce, inquit, annum Domini acceptum, et diem retributionis [Luc. 4, 19]. Et ille paterfamilias qui plantavit vineam, non semel exactores fructuum, sed saepius destinavit: primum servulos, secundo alios servulos destinavit, tertio autem Filium suum misit [Matt. 21, 33 et seq.]. |
| 37 | Venit ergo Ioannes in spiritu et virtute Eliae; alterum enim sine altero non potest esse, sicut etiam in sequentibus reperitur, cum dicitur: Spiritus sanctus superveniet te, et virtus Altissimi obumbrabit te [Luc. 1, 35, infra]. Sed fortasse hoc supra nos, et supra apostolos videatur exemplum. Nam et ille sub Elia diviso amne fluvialium recursus undarum in originem fluminis, sicut dicit Scriptura: Iordanis conversus est retrorsum [Psal. 113, 5] significat salutaris lavacri futura mysteria, per quae in primordia natuturae suae, qui baptizati fuerint parvuli a malitia reformantur (Cf. August., lib. I contra Iul. Pelag., cap. 2). Quid quod etiam apostolis suis ipse Dominus virtutem Spiritus esse tribuendam promisit, dicens: Accipietis virtutem adveniente in vos Spiritu sancto. [Act. 1, 8]. Deinde in sequentibus: Factus est, inquit, subito sonus de coelo, tamquam vi magna ferretur Spiritus [Act. 2, 2]. Bene vi magna, quia Spiritu oris eius omnis virtus eorum [Psal. 32, 6]. Et virtus est illa, quam a sancto Spiritu apostoli consecuti sunt. |
| 38 | Bene etiam praeibit ante faciem Domini sanctus Ioannes, qui praenuntius natus est, et praenuntius mortuus est. Et fortasse hoc mysterium in hac vita nostra hodieque celebratur. Praecurrit enim animae nostrae quaedam virtus Ioannis, cum credere paramus in Christum; ut paret ad fidem animae nostrae vias, et de vitae istius tramite tortuoso, rectas semimitas nostri faciat commeatus, ne anfractu labamur erroris; quo omnis vallis animae nostrae virtutis fructibus possit impleri, et omnis saecularium altitudo meritorum Domino se humili magis timore prosternat, sciens nihil sublime posse esse, quod fragile est. |
| 39 | Condemnatur silentio incredulitas sacerdotis, et fides prophetarum probatur oraculo. Clama, inquit. Et dixi: Quid clamabo? Omnis caro fenum [Esai. 40, 6]. Vides iubentis imperium, obtemperantis obsequium, interrogantis affectum, obsequentis oraculum. Credidit enim, qui quid clamaret exposcit: et quia credidit, prophetavit. At vero Zacharias qui non credidit, non potuit loqui: sed |
| 40 | Non unius mysterium, nec unius silentium est. Tacet sacerdos, tacet propheta. Nisi fallor, in uno vox totius plebis obmutuit: quia in uno totus ad Dominum per Moysen populus loquebatur. Cessatio sacrorum, et silentium prophetarum, taciturnitas prophetae, et taciturnitas sacerdotis est. Auferam, inquit, validam virtutem, prophetam, et consiliarium [Isai. 3, 1 et 2]. Et vere abstulit prophetas, a quibus abstulit verbum quod loqui in prophetis solebat. Et vere his abstulit virtutem, a quibus Dei virtus recessit. Abstulit his consiliarium, quem magni consilii Angelum declaravit. Abstulit vocem; quia vox verbi, non vocis est verbum. Nam nisi Verbum illud operetur in nobis, nullus est sonus vocis. Vox Ioannes est; vox enim clamantis est in deserto [Luc. 3, 4]: Christus est Verbum, hoc Verbum operatur; et ideo ubi desivit operari, muta repente carens spiritu veluti quaedam animae lingua conticuit. Transivit enim ad nos Dei Verbum, et in nobis non tacet. Denique iam non potest Iudaeus dicere, quod potest dicere Christianus: quia Experimentum quaeritis eius, qui in me loquitur Christus [II Cor. 13, 3]. |
| 41 | Et ipse erat annuens illis. Remansit ergo mutus Zacharias et erat innuens illis. Quid est nutus, nisi quidam sine verbo corporalis actus, indicare moliens, nec exprimens voluntatem: quidam, suprema morte, voce suppressa, mutus sermo morientium? Nonne tibi videtur huic similis esse populus Iudaeorum, ita irrationabilis, ut actuum suorum non possit praestare rationem: qui in ultimo spei vitalis obitu constitutus, vocem quam habebat, amiserit: quae titubantis actu corporis signum verbi cupiat explicare, non verbum? Mutus ergo populus sine ratione, sine verbo. Cur enim tibi magis videatur mutus esse qui sonum quam qui mysterium nescit? Et est profecto vox operum, fideique clamor, sicut lectum est: Sanguis fratris tui clamat ad me [Gen. 4, 10]. Et ille clamat, qui in corde suo clamat per diem. Qui ergo cordis clamorem perdidit, perdidit etiam linguae. Nam qui distinctionem fidei non tenet, quomodo potest tenere verborum? Et ante quidem Moyses dixerat quia loqui non poterat [Exod. 4, 10]: sed posteaquam dixit, verbum accepit, et bonorum operum edidit claritatem. Ergo sicut Moyses typus populi fuit, et typus Legis, ita etiam Zacharias tacuit. |
| 42 | Singula itaque ut concurrant, considerandum est. Verbum in utero. Lex in silentio, Ioannes appellatur, et Zacharias loquitur. Verbum editur, Lex absolvitur, sed Legis absolutio Verbi est explicatio: Et ideo qui dixerit verbum, loquitur; etiamsi ante non sit locutus. Ab angelo iubetur tacere Zacharias, ab angelo vox premitur Iudaeorum. Non enim humanae, sed divinae hoc potestatis imperium est; ut non loquatur Deo, qui non credidit Christo. Et ideo credamus, ut loquamur. Credat Iudaeus, ut loqui possit. Loquamur in spiritu mysteria, intelligamus rationem sacrificiorum veterum, aenigmata prophetarum. Mutus est qui non intelligit Legem, mutus est qui non intelligit divinarum seriem Scripturarum. Vox enim nostra fides est; et ideo malo in Ecclesia quinque verba mente mea loqui ut alios instruam, quam decem millia in lingua . . . . Linguae enim in signum sunt non fidelibus, sed infidelibus [I Cor, 14, 19 et 22]: prophetia autem non infidelibus, sed fidelibus. |
| 43 | Magna sanctis cura est verecundiae, ut plerumque in ipsis pudor votis sit; sicut hoc loco advertimus sanctam Elizabeth, quae utique filios habere cupiebat, occultantem se mensibus quinque. Quae causa occultationis, nisi pudoris? Est enim unicuique officio praescripta aetas: et quod tempore decet, tempore non decet; aevique mutatio, facti uniuscuiusque mutat saepe naturam. Sunt etiam ipsi quaedam tempora praescripta coniugio, quando dare operam liberis sit decorum: dum anni vigent, dum suscipiendorum liberorum spes est; dum generandi usus est in exemplo, copulae quoque usus in studio est: at vero ubi matura aevi senectus successerit, et aetas regendis liberis habilior quam creandis, pudor est legitimi licet coitus indicia gestare, et gravari alienae aetatis onere, et tumescere alvum non sui temporis fructu. Senes enim ab ipsa concluduntur aetate, et iusto intemperantiae pudore revocantur facere opera nuptiarum. Adolescentes ipsi plerumque filiorum vota praetendunt, et excusandum arbitrantur aetatis calorem, generationis affectu. Quanto magis senibus agere turpe est, quod adolescentibus pudor est confiteri? Quinetiam ipsi iuvenes, sobria timore divino corda qui temperant, suscepta plerumque sobole, renuntiant operibus iuventutis. |
| 44 | Et quid mirum de hominibus, si pecudes quoque muto quodam opere loquuntur generandi sibi studium, non desiderium esse coeundi? Siquidem ubi semel gravem alvum sibi senserint et genitali arvo semen receptum, iam nec concubitu indulgent, nec lasciviam amantis, sed curam parentis assumunt. At vero homines nec conceptis, nec Deo parcunt: illos contaminant, hunc exasperant. Priusquam te inquit, formarem in utero, novi te: et in vulva matris sanctificavi te [Ierem. 1, 5]. Ad cohibendam petulantiam tuam, manus quasdam tui Auctoris in utero hominem formantis advertis. Ille operatur, et tu sacri uteri secretum incestas libidine? Vel pecudem imitare, vel Deum verere. Et quid de pecudibus loquor? Terra ipsa a generandi opere saepe requiescit: et si impatienti hominum studio iactis frequenter seminibus occupetur, impudentiam multat agricolae, et fecunditatem sterilitate commutat. Ita quidam in ipsis clementis, ac pecudibus ab usu non cessare generandi, naturae pudor est. |
| 45 | Merito ergo etiam sancta Elizabeth erubescebat gratiam, etsi non agnosceret culpam. Nam etsi de viro conceperat (neque enim aliter de hominis ortu fas est credere), tamen partus sui erubescebat aetatem. Et rursus caruisse se gaudebat opprobrio; pudor est enim feminis nuptiarum praemia non habere, quibus haec sola est causa nubendi. Hoc igitur opprobrium consolatur sui pudore sublatum, eo pudore, ut dixi, quod pudebat eam propter aetatem (32, q. 2, c. Pudor.). Unde intelligi potest quia iam non conveniebant inter se concubitu coniugali; neque enim ea quae senilem non erubesceret coitum, erubesceret partum; et tamen erubescit onus parentis, quamdiu nescit mysterium religionis. |
| 46 | Illa quae occultabat se, quia conceperat filium, iactare se coepit quia generabat prophetam. Et quae erubescebat ante, benedicit: et quae dubitabat ante, firmatur. Ecce enim, inquit, ut vox salutationis tuae facta est in auribus meis, exsultavit in gaudio infans in utero meo [Luc. 1, 44, infra]. Itaque magna voce clamavit, ubi Domini sensit adventum; quia religiosum credidit partum. Nulla enim causa erat pudoris, ubi prophetae ortus datae, non affectatae fidem generationis adscisceret. |
| 5a | (Vers. 2.) Sicut tradiderunt, inquit, nobis qui ab initio ipsi viderunt, et ministri fuerunt Verbi. |
| 10a | (Vers. 3.) Visum est, inquit, et mihi. |
| 15a | (Vers. 5, 6.) Fuit, inquit, in diebus Herodis regis Iudaeae, sacerdos quidam nomine Zacharias de vice Abia: et uxor eius de filiabus Aaron, et nomen eius Elizabeth. Et erant ambo iusti, incedentes in omnibus mandatis et iustificationibus Domini sine querela. |
| 22a | (Vers. 8, 9, 10.) Factum est autem, cum sacerdotio fungeretur Zacharias in ordine vicis suae ante Dominum Deum, secundum consuetudinem sacerdotii, sorte exiit ut incensum poneret ingressus in templum Domini: et omnis populus foris orabat hora incensi. |
| 24a | (Vers. 11.) Apparuit autem illi Angelus Domini stans a dextris altaris incensi. |
| 29a | (Vers. 13, 14.) Ne timeas Zacharia, quoniam ecce oratio tua exaudita est: et uxor tua Elizabeth pariet filium, et vocabis nomen eius Ioannem: et erit gaudium tibi: et multi in nativitate eius gaudebunt. |
| 31a | (Vers. 15.) Et erit magnus coram Domino. |
| 33a | (Vers. 15.) Et Spiritu, inquit, sancto replebitur adhuc in utero matris suae. |
| 35a | (Vers. 16.) Multos, inquit, filiorum Israel convertet ad Dominum Deum ipsorum. |
| 36a | (Vers. 17.) Praeibit in conspectu Domini in spiritu et virtute Eliae. |
| 39a | (Vers. 18, 19, 20.) Et dixit Zacharias ad angelum: Unde hoc sciam? Ego enim sum senex, et uxor mea processit in diebus suis. Et respondit ei angelus dicens: Ego sum Gabriel angelus, qui assisto ante Deum, et missus sum haec annuntiare tibi. Et ecce eris tacens, et non poteris loqui usque in diem quo haec fiant; propterea quod non credidisti verbis meis, quae implebuntur in tempore suo. |
| 40a | (Vers. 22.) Erat annuens illis, et remansit mutus. |
| 43a | (Vers. 24, 25.) Post hos autem dies concepit Elizabeth uxor eius, et occultabat se mensibus quinque dicens: Quid mihi sic fecit Dominus in diebus, quibus respexit auferre opprobrium meum inter homines? |